“Erkinlikning ghelibisi” yighinida Uyghurlar mesilisi alahide orun tutti

Amérikining paytexti washin'gtondiki “Willard méhmansariyi” da amérikidiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning teshkillishi bilen ötküzülgen yighinda bir qisim Uyghur jama'iti éstoniye jumhuriyitining yawropa ittipaqidiki wekili kelam ependi bilen. 2018-Yili 14-noyabir.

Insaniyetning hazirqi zaman tarixidiki hemmige tonushluq bolghan hadisilerning biri kommunizm idé'ologiyesining barliqqa kélishi hemde uning hakimiyet wasitisi arqiliq herqaysi sahelerge bolghan mutleq hökümranliq ‍ornining tiklinishi hésablinidu.

14-Noyabir küni washin'gton shehiridiki heshemetlik méhmanxanilarning biri bolghan “Willard méhmansariyi” da amérikidiki “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning teshkillishi bilen ötküzülgen mexsus yighinda mana mushu mesililer nuqtiliq muhakime qilindi. Shuningdek kommunizm sistémisidiki hakimiyetler berpa bolghandin buyan uning insaniyetke qandaq balayi'apetlerni élip kelgenliki, nöwette bolsa bu xil qabahetning hélihem dawam qiliwatqanliqi tekitlinip, buning eng tipik misali qatarida xitay döliti hemde uning biwasite ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghurlar mesilisi köp qétim tilgha élindi.

Bu qétimqi muhakimige ishtirak qilghuchilar arisida “Kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning eng aliy mukapati bolghan “Truman-régan erkinlik médali” gha érishken zatlar qatarida litwa jumhuriyitining sabiq prézidénti waldas adamkus, latwiye we éstoniye jumhuriyetlirining yawropa ittipaqidiki wekilliri bolghan sandra kalniti we tünni kélam, d u q ning re'isi dolqun eysa qatarliqlar bar idi.

Dolqun eysa sözlimekchi bolghan téma chüshtin kéyinki muhakime basquchigha orunlashturulghan bolup, bu basquchluq muhakime ikki guruppigha ayrildi. Aldinqi guruppigha sabiq en'gliye bash weziri sachér xanimning siyasiy meslihetchisi hemde katipi jon sulliwan ependi riyasetchi boldi. U sözide herqaysi ellerdiki insan heqliri, erkinlik we démokratiye üchün barliqini béghishlighan köpligen pidakarlarning mewjutluqi seweblik kommunizmning mudhish qara sayisining barghanséri kichiklep mangghanliqini alahide körsetti. Shu guruppida söz qilghanlar qatarida polshaliq proféssor wiladimir batog nuqtiliq qilip “Sowét kommunizmi yawropada, jümlidin sherqiy yawropada halak bolghan bolsimu, rusiye kommunizmining qismen sayiliri yenila bu jaylarni aylinip yürmekte. Shuning üchün kommunizmgha qarshi küresh toxtap qalmasliqi lazim” dep körsetti.

Ikkinchi guruppining muhakimisige skidmor uniwérsitétining proféssori flag taylor riyasetchi boldi. U aldi bilen chüshtin burunqi muhakimide nuqtiliq tekitlen'gen “Sotsiyalizm we kommunizmning dunya sehnisidiki küchlük artislardin bolup qélishi” mesilisini qisqiche ‍eslep ötkendin kéyin bu guruppining muhakimiside “21-Esirde kommunizm we sotsiyalizm dunyasida qandaq ishlarning boluwatqanliqi, shuningdek kommunizm dunyasining öz taktikilirini özgertip atalmish marksizm idé'ologiyesidin paydilinip herqaysi sahelerge qandaq zulmet élip kéliwatqanliqi, jümlidin xitaydiki yighiwélish lagérliri mesilisining buning bir inkasi ikenliki” qarap chiqilidighanliqini tekitlidi.

Tunji bolup söz alghan kishi “Kündilik janiwarlar” gézitining obzorchisi bésaniy ibrahimiyan boldi. U sözide nuqtiliq qilip 1990-yilliri sowét ittipaqi halak bolghandin kéyin gherb dunyasining bu halni “Kapitalistik iqtisad we erkinlik asasidiki démokratiye qarishining sotsiyalizm üstidin ghelibe qilishi” dep qarighanliqini, iqtisadiy we siyasiy gewdining yughurulmisi dep qariliwatqan sotsiyalizmning mushu teriqidiki kapitalistik iqtisad güllep yashnighan muhitning tesiride yimirilidighanliqigha ishench turghuzulghanliqini, mushu sewebtin amérika we gherb dunyasining xitayni démokratiyege we erkinlikke bashlash üchün uni “Dunya soda teshkilati” we erkin bazar dunyasigha élip kirgenliki, aridin yigirme yilche ötken bügünki künde bolsa mushu xildiki “Iqtisadiy güllinish xitaygha démokratiye élip kélidu” dégen ishenchining pütünley berbat bolghanliqini otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitay hazirgha qeder amérika we gherb dunyasining ashu xil yar-yölek bolushi bilen iqtisadiy jehettiki güllinishke muyesser bolghan, emma xitayda démokratiye we erkinlik emelge ashmighan. Bu hal shi jinping 2012-yilidin bashlap barliq chong hoquqlarni changgiligha alghan ötken besh yilliq jeryanda téximu gewdilik bolghan.

Bésaniyning qarishiche, 1990-yillarda, hetta 2000-yillardimu xitay kompartiyesi dunyadiki eng chong kompartiye teshkilati bolghan bilen xitayda heqiqiy menidiki kommunistlar yaki kommunizmgha chin qelbidin étiqad qilghuchilar mewjut bolmighan. Chünki bu jeryanda zamaniwi iqtisadiy chüshenchiler xitay kompartiyesining siyasiy idé'ologiyesini pütünley parchilap tashlighan. Hoquq we bayliq peqet mushu sistémining ichidikiler bilenla cheklinip qalghanliqi üchün utuq qazanmaqchi bolghanlargha mushu sistémini qoral qilishtin bashqa yol qalmighan. Shi jinping dewrige kelgende bolsa u “Kapitalizm” uqumidin paydilinip dunyagha hakimmutleqliqni kéngeytmekchi bolghan. Shunga bu menidin alghanda kapitalizm emeliyette xitaygha démokratiye élip kélelmigen, eksiche hakimmutleqliqning téximu zoriyishigha maddiy shara'it yaritip bergen. Bolupmu xitay hökümitining iqtisadiy jehettiki qudretke tayinip dunya miqyasida özining diktatoriliq idiyesige qarshi pikir qilghuchi döletlerni we shexslerni “Uchuqdap” kélishi seweblik erkin dunyadiki bir qisim teshkilatlar we shexsler xitay heqqide erkin pikir qilalmas bolup qalghan.

Shuningdin kéyin söz alghan d u q ning re'isi dolqun eysa nuqtiliq qilip xitay hökümitining özige hemde Uyghur xelqige qandaq ziyankeshlik qiliwatqanliqini bayan qildi. U xitay hökümitining dölet ichidila emes, hetta “Xelq'ara saqchi teshkilati” gha oxshash dunyawi teshkilatlardin paydilinip Uyghurlarning obrazini xunükleshtürüshke urunup kéliwatqanliqini, emma ularning bu xil rezil niyitining axirqi hésabta emelge ashmighanliqini, jümlidin özini türmige tashlimaqchi bolghan xelq'ara saqchi teshkilatining re'isi méng xongwéyning hazir türmige chüshkenlikini bayan qilghanda zalda külke kötürüldi.

U sözining dawamida hazir dunyadiki köpligen xelqler erkinlik we démokratiyedin behrimen boluwatqanda Uyghur, qazaq, qirghiz qatarliqlarning xitay hökümitining basturush obyékti boluwatqanliqini, ularning izchil halda kommunistik tüzümning qurbanliri boluwatqanliqini, Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep atashqa adetlen'gen bu rayonda hazir döletning himayisidiki assimilyatsiye siyasitining ijra bolup kelgenlikini, bu yilning otturiliridin bashlap xitay kommunistik partiyesining Uyghurlarni assimilyatsiye qilishning ornigha Uyghurlarni pütkül millet boyiche yoq qiliwétishke atlan'ghanliqini, buning hazir yighiwélish lagéri yaki gulag sheklidiki eslihelerge qamalghan bir milyondin artuq Uyghurdin bashlap zor küch bilen ijra boluwatqanliqini janliq we pakitliq bayan qildi.

Muhakimidin kéyin biz dolqun eysani ayrim ziyaret qilduq. Biz uningdin pütün dunya erkinlikning axirqi ghelibisi üchün küresh qiliwatqanda Uyghurlardek téxiche zulumdin xalas bolalmighan bir xelqning mewjutluqini mushu xildiki sorunlar arqiliq xelq'aragha bildürüshning qanchilik mumkinliki we qimmiti bolidighanliqini soriduq.

Bu qétimqi muhakime yighinida söz qilghuchi xitayshunas obzorchi bésaniy bilen alaqidar mesililer heqqide sözliship Uyghurlardek téxiche kommunizmning ziyankeshlikige uchrawatqan bir xelqning hazirqi müshkülatigha qarita tashqi dunyaning némilerni qilip bérelishi mumkinlikini sorighinimizda u mundaq dédi: “Méningche, bu mesililerde tashqi dunyadiki erkin axbarat dunyasi we démokratik ellerdiki siyasiyonlarning toghra bolghan ishlar heqqide heqiqetni sözliyelishi bekmu muhim. Bu jehette xitayning insan heqliri mesilisi we yighiwélish lagérliri qilmishi heqqide tashqi dunyaning diqqitini qozghash téximu muhim. Shunga heqiqetni sözleshte ching turush bilen xitaydiki ashu xil zulum atida ingrawatqan xelqqe özlirining qollash mewqeside ikenlikini ipadilesh hazir hemmidinmu muhim, dep qaraymen.”

Dolqun eysa bu heqtiki mesililer heqqide sorighan so'alimizgha jawab bérish jeryanida xitay hakimiyitidek kommunistik diktatoriliqning barghanséri halaket girdabigha yéqinlawatqanliqini, bundaq zulmetlik hakimiyetning tarixtin buyan halakettin bashqa chiqish yoli bolmighanliqini bayan qildi.

Bu qétimqi muhakime yighinigha washin'gton shehiridiki bir qisim elchixana xadimliri, hökümet xadimliri we oxshimighan sahelerdiki mutexessisler qatnashti. Yighin'gha yene bir qisim Uyghur jama'itimu qatnashqan bolup, shular qatarida alayiten filadélfiye shehiridin kelgen tébbiy penler alimi rishat abbasning bolghanliqi Uyghur jama'itining özlirige munasiwetlik bu xil pa'aliyetlerge herqachan köngül bölüp kéliwatqanliqini yene bir qétim körsetti.