Xitayning lagérlarni “Qanunlashturush” herikiti xelq'araning küchlük diqqitini qozghimaqta(2)

Qedirlik radi'o anglighuchilar, xitay hökümiti xelq'araning lagérlar heqqidiki eyibleshlirige qilche pisent qilmay, uni her türlük usullar bilen perdazlap, özlirining medeniyet qirghinchiliqigha toluq shara'it hazirlashqa urunmaqta. Undaqta, nöwettiki yéngi nizamni yolgha qoyush hadisisi xitayning siyasetlirige yene qandaq yantayaq bölishi mumkin? programmimizning bashlanmisida merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéwiskining yuqiriqi nuqtilardin bizge bergen melumatini siler bilen ortaqlishimiz.

U munularni körsetti: “Atalmish ‛kespiy téxnika ma'arip terbiyilesh mektipi‚ dégini emeliyette xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan dehshetlik idiye özgertish herikitini mangduridighan orunning siliqlashturup atilishi. Ularning qiliwatqini éniqla Uyghurlarning idiyisini pütünley özgertip, xitay kommunist partiyisige toluq ita'et qildurush. Emeliyette bumu bir xil Uyghurlarning hayatini kontrol qilidighan mikro meshghulatning bir derijisi.”

Xitay hökümiti “Esebiylikke qarshi turush nizami” ning yéngi nusxisini élan qilghandin kéyin, “Wol-strit zhurnili” gézitining 10-öktebirdiki sanigha bésilghan “Xitay Uyghur diyaridiki ‛qayta terbiyilep özgertish lagérliri‚ ni étirap qildi” serlewhilik maqalide gérmaniyediki yawropa medeniyet we té'ologiye mektipining tetqiqatchisi adri'an zénzning bir jümle sözi neqil élin'ghan. U mundaq dégen: “Bu yéngi nizam ‛qayta terbiyilep özgertish lagérliri‚ bilen ‛kespiy téxnika terbiyilesh mektipi‚ arisida bekla biwasite bir ulanmini shekillendürgen.” 

Maqalide yene charshenbe küni amérika dölet mejlisi teripidin élan qilin'ghan doklatmu tilgha élin'ghan. Doklatta xitayning Uyghur diyaridiki Uyghur we bashqa az sanliq milletlerning nöwettiki weziyitini “Qorqunchluq kishilik hoquq weziyiti” dep agahlandurulghan. Bu yil awghustta birleshken döletler teshkilati Uyghurlarning “Térrorluqqa we diniy ashqunluqqa qarshi turush” namida xitay da'iriliri teripidin sewebsiz yaki sot mehkimisining hökümisiz tutqun qiliniwatqanliqini tilgha alghan. 

Maqalide qeyt qilinishiche, xitay da'iriliri Uyghur diyaridiki zor kölemlik tutqun herikitini ikki yil burunla bashlighan bolup, buning asasliq meqsiti atalmish “Chet'el jihadchiliri” bilen baghlinishi bolghan “Uyghur bölgünchiliri” ning zorawanliq herikitini tüptin yoq qilish iken. Chet'eldiki kishilik hoquq teshkilatliri we Uyghur pa'aliyetchilirining bildürüshiche, xitayning bu xil parakendichiliki hökümetning qattiq qol siyasitini roshen eks ettürüp bergen. Uningdin bashqa yene normal diniy pa'aliyetlerge qoyulghan qattiq cheklime we dunyadiki eng ilghar éléktronluq teqib sistémisimu bu xil siyasetning yardemchi bölekliri iken. 

Maqalide körsitilishiche, bu qétimliq özgertish kirgüzülgen nizam qarimaqqa atalmish “Qayta terbiyilep özgertish lagérliri” diki eng wehshiy qilmishlarni kontrol qilghandek bir tüsni bergen. Uningdin bashqa yéngidin qoshulghan we tüzitilgen maddilarda lagérlar bixeterlik asasida élip bérilish, tutqunlarning qaytidin jem'iyetke qaytishini asasiy nishan qilish qatarliqlar qeyt qilin'ghan bolsimu, emma bu “Güzel” arzu-armanlarni emelge ashuridighan heqiqiy bir méxanizm tilgha élinmighan. 

Xitay hökümiti izchil inkar qilip kelgen “Terbiyilesh lagérliri” mesilisini mana emdi heqiqiy bir yosunda “Qanunlashturush” qa urunmaqta. Undaqta, xitayning tuyuqsiz bu xil yéngi nizamni élan qilishining meqsiti néme? amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi bu heqte chüshenche bérip ötti. U mundaq dédi: “Xitayning bundaq yéngi nizamni élan qilishi özining jinayitini yépish üchündur. Xelq'aragha lagérlargha qamalghanlargha özimizning qanun sistémisida ish béjirip bériwatimiz, dégen bisharetni bérish üchün yéngidin chiqqan nizamni mushundaq kéngeytti, dep oylaymen.”

11-Öktebir küni “Qanun wasitisi” (LawFare) namliq blogda jorj washin'gton uniwérsitétining qanun penliri proféssori donald klarkning “Xitayning yéngi nizami tutup turush merkezlirini qanunlashturalmaydu” serlewhilik muhakime maqalisi bésilghan. Maqalide aptor bir qanche nuqtidin lagérlarning qanunlishalmasliq sewebini tehlil qilghan. 

U tunji bolup xitayning bir nechche türlük qanunlirini tilgha alghan. Uning chüshendürüshiche, “Asasiy qanun” ning 37-maddisi we “Qanun chiqirish qanuni” ning 8-we 9-maddisigha asasen, xelqning jismaniy erkinlikige cheklime qoyush yaki qoymasliq memliketlik xelq qurultiyi da'imiy komitéti teripidin békitilgen qanun-nizamlargha asasen élip bérilidiken. Emma Uyghurlarning lagérlargha élip kétilishide xitayning “Jinayi ishlar qanuni”, “Jinayi ishlar dewa qanuni”, “Térrorluqqa qarshi turush qanuni” yaki “Amanliq saqlash ishliri boyiche bashqurush we jazalash qanuni” qatarliq chong qanun sistémilirining héchqaysisi tedbiqlanmighan iken. 

Buninggha qoshup donald klark özgertish kirgüzülgen “Nizam” ning qanuniy asasi heqqidimu chüshenche bergen. Uning déyishiche, Uyghur rayonidiki qanun chiqirish organlirining adem tutush hoquqi bar dégen teqdirdimu, chiqirilghan qanunlar belgilik qanuniy asasni hazirliyalmaydiken. Özgertish kirgüzülgen mezkur “Nizam” da “Ma'arip téxnika terbiye mektipi” dep ochuq-ashkara tilgha élin'ghan bolsimu, emma u orunlarning mejburiy tutup turulidighan jay ikenliki yaki qandaq ademlerning u yerlerge solinidighanliqi heqqide héchqandaq melumat bérilmigen iken. U yene peqetla “Ma'arip téxnika terbiye mektipi” dégen atalghuni qoyuwélipla, rayonda yüz bérish éhtimalliqi bolghan her qandaq bir ishqa yürgüzmekchi bolghan siyasitini qanunlashturuwalsa bolmaydighanliqini alahide tekitligen. 

Axirida aptor yéngi “Nizam” ning Uyghur diyaridin bashqa herqandaq jaydiki jaza lagérlirini atalmish “Qanunlashturalmaydighanliqi” ni eskertken hemde yéqindin buyan Uyghur tutqunlarning zor kölemde xitayning ichki ölkilirige yötkiliwatqanliq mesilisinimu qoshup qoyghan. 

Uyghur diyaridiki jaza lagérlirigha yashlardin tartip qérilarghiche hemmisi solan'ghan. Ularning héchqandaq gunahi bolmisimu, emma yenila jinayetchi qatarida mu'amilige uchrimaqta. Xitayning hazirgha qeder Uyghurlarni tutushta jar sélip kéliwatqan jinayet türliridin “Döletni parchilashqa urunush jinayiti”, “Esebiy idiye we buyumlarni tarqitish jinayiti” qatarliq bir türlük jinayetler bar. Radiyomizgha kelgen bezi inkaslardin melum bolushiche, Uyghur diyarining bezi jaylirida er kishiler asasen tutulup ketkenliktin, mehellide qep qalghan 2-3 oghul balilar bashqilarning lagérlargha ekitilmeptu, déyishidin qorqup, öydin talagha chiqmaydighan bir weziyet shekillen'gen iken. Xitayning Uyghurlarning hayatigha mushundaq yoqitish xaraktérlik azabni sélip qoyup, özining qilmishini nomussizlarche “Qanunlashturush” qa urunushi némidin dérek bérer? bu weziyetning kelgüsi zadi qandaq bolup kéter? nuriy türkel ependim munularni bayan qildi: “Dunya jama'etchilikide xitaygha nisbeten tenqidiy pikir küchiyiwatqan bir shara'itta bundaq yéngi nizamning yolgha qoyulushi yerlik hökümetlerge keng kölemlik imtiyazlarni yaritip béridu, bu arqiliq 21-esirdiki yighiwélish lagéri tüzümining ijra bolushigha yol échilidu. Xitay mushundaq qilmishlar arqiliq dunyagha özini intayin toghra ish qiliwatimiz, dep körsitidu.”