Qazaq mulahizichi: xitay hökümiti köchmenlirining shinjang we merkiziy asiyagha köchüshini righbetlendürmekte

2009-Yili 1-séntebir küni uyghur élige qarap yolgha chiqmaqchi bolghan xitay köchmenliri lenjudiki poyiz istansisida dem almaqta.

Kéyinki waqitlarda dunyaning köpligen ammiwi axbarat wasitiliride xitayning qol astidiki hazirqi Uyghur élide yüz bériwatqan weqelerge munasiwetlik maqalilerning pat-patla élan qiliniwatqanliqi bayqalmaqta.

Mundaq mezmundiki maqaliler bolupmu 1997-yili ghuljida yüz bergen Uyghur yashlirining tinchliq namayishidin kéyin bésilishqa bashlighan idi, chünki ghulja qanliq weqesi ene shu waqitta dunya jama'etchilikining quliqigha yétip, bir qatar xelq'ara teshkilatlarning Uyghur mesilisige diqqet aghdurushini keltürüp chiqardi. Yene bir muhim mesile-bezi siyasetshunaslar, analizchilar bügünki künde pütün merkiziy asiyada qéliplashqan weziyetni Uyghur éli bilen baghlashturushqa tirishmaqta.

Yéqinda “Séntir asiya” tor bétide élan qilin'ghan “Merkiziy asiya memliketliri, 21-esirde xitayning derijidin tashqiri döletke aylinish mexpiy istratégiyisi” namliq maqalining aptori muqanmédiy asanbékof sherqiy türkistan qachaqliri teripidin türkiyening istanbul shehiride neshr qilinidighan sherqiy türkistan awazi” namliq zhurnalning 2000-yili noyabir sanida bésilghan béyjingdiki xitay antropologiye penliri akadémiyisi teyyarlighan w 5500796 nomurluq intayin mexpiy höjjitide, xitayning 21-esirde derijidin tashqiri döletke aylinishining mexpiy istratégiyisining körsitilgenlikini tekitleydu.

M. Asanbékofning éytishiche, xitay bu pilanni döletni iqtisadiy, ijtima'iy-medeniy we siyasiy jehettin rawajlandurush bilen bir qatarda tashqi siyasiy wezipilernimu, shu jümlidin qoshna memliketler üstidiki kontrolni kücheytip, bara-bara ularni özige qoshuwélishqa oxshash wezipilerni öz ichige alghan üch basquchta emelge ashurushni közligen. Xitay üch ming yildin buyan özining, bolupmu merkiziy asiya döletlirige nisbeten qaratqan siyasitide bésip kirish istratégiyisini tutup kelgen. Emdi uning jakarlawatqan tinch tashqi siyasiti bilen uning heqiqiy menpe'etliri otturisida chong perq bardur. Maqalide körsitilishiche, axirqi on yil ichide xitay, birinchidin, öz puqralirining merkiziy asiya döletlirige köchüp yerlishishini her jehettin qollap-quwwetlise, ikkinchidin, néfit, gaz we bashqimu énérgiye menbelirige ige memliketlerge bolghan tesirini kücheytish pilanlirini emelge ashurmaqta. Xitay mezkur pilanini, ene shu istratégiyide körsitilgendek, özining gherbiy shimali rayoni, yeni sherqiy türkistanni, u yerde yashawatqan yerlik ahale sanini qattiq qisqartish yoli bilen tinch we bixeter rayon'gha aylandurush wezipiliri bilen zich baghlinishta emelge ashurmaqta.

Maqale aptori mundaq dep yazidu: “Éhtimal, xitay merkiziy asiyagha sherqiy türkistanning dawami süpitide qarimaqta. Özünglar oylinip körünglar: mezkur istratégiyilik pilan élan qilin'ghan waqit ichide merkiziy asiya memliketliride xitay köchmenliri sanining téz ösüshi yüz berdi, ularda xitay medeniyiti misli körülmigen derijide tarqaldi, ular we xitay otturisidiki soda-iqtisadiy alaqiler téz rawajlinishqa bashlidi. Analizchilarning hésablishi boyiche, mushu yillar ichide turaqliq yashawatqan xitaylarning sani qazaqistanda 75 minggha, tajikistanda 60 minggha, özbékistanda 40 minggha yetti, qirghizistanda bolsa, ular 100 mingdin éship, sani boyiche tötinchi orundiki étnikigha aylandi. Eger bu yerge kirip ‏-chiqip kétiwatqan xitaylarning sanini hésabqa alidighan bolsaq, bu reqemler yene ikki hessige köpiyidu.”

Xitay shundaqla öz istratégiyiside, bolupmu qazaqistan we qirghizistan térritoriyisining bezi rayonlirini qayturuwélish hemde türkiyening merkiziy asiya memliketlirige bolghan tesirini halsizlandurushni közligen. Maqale aptori bu yerde tajikistanning taghliq bedexshan oblastinimu tilgha alidu. Xitay bu döletler bilen bolghan yer mesilisini sherqiy türkistan'gha oxshash aptonom rayonlardiki muqimliqni küch bilen teminlesh wezipisini ada qilish bilen teng élip bériwatqanliqi ilgiri sürülidu.

M. Asanbékof Uyghurlar heqqide toxtilip mundaq dep yazidu: “Kéyinki yillarda Uyghurlarning toxtimaywatqan qarshiliq heriketlirining armiye yardimi bilen rehimsizlerche basturulushi shinjangdiki (sherqiy türkistandiki) siyasiy turaqliqni küch bilen ornitish wezipisining orunliniwatqanliqini körsitidu. Mesilen, peqet 2013-yilning özidila ikki qétim shinjang Uyghurlirining ammiwi qarshiliqliri köp sandiki qurbanlar bilen rehimsiz basturuldi. Mushu ölkide ötken yili ayrim puqralarning Uyghurlarning hoquqlirini qoghdashqa qaritilghan alte qétimliq ashkara qarshiliqi (heqiqette palta we pichaqlardin paydilinish arqiliq) térrorluq heriket dep hésablinip, ulargha nisbeten tégishlik jaza chariliri qollinildi. Bu yerde shu nerse körünüp turiduki, Uyghurlar üstidin emelge ashurulghan qanliq jazalar ularning qarshiliq aktipliqining ösüshidin emes, belki xitayning shinjangdiki siyasiy turaqliqni küch bilen ornitish siyasitige köchkenlik sewebidin kélip chiqqan. Ilgiriki waqitlarda mundaq qarshiliqlar u yerde bolmighanmédi? yene shu nerse heyran qalduriduki, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirining bash sewebi, yeni “Memliketning bu ölkisige xitaylarning éqip kirishi” bolup, peqet analizchilar teripidinla emes, belki jama'etchilik teripidin toghra dep qarilishigha qarimastin, bu memliketning hökümiti özining bésip kirish siyasitini tüzitish ishini élip barmaywatidu. Shuning bilen bir waqitta u, xitaylarning shinjang we merkiziy asiyagha köchüshini righbetlendürüshni dawam qilmaqta.”