Японийә гезити: хитай көчмәнлири хотәнгә көпләп маканлашмақта

Японийәдин чиқидиған инглиз тилидики “The Japan Times” гезитиниң 12-май сани.

Японийәдин чиқидиған нопузлуқ инглиз тилидики гезитләрдин бири болған “җапан таймес гезити” ниң 12-майдики санида японийә җиҗи агентлиқи мухбири хотәндин бәргән хәвиридә, бейҗиң һөкүмитиниң түрлүк йоллар арқилиқ хитай өлкилиридин уйғур елиға, болупму хотәнгә көпләп көчмән йөткәватқанлиқини билдүргән.

Җиҗи агентлиқи мухбири мәзкур хәвиридә: “хитайниң ғәрбидики йәр байлиқи мол болған бу земин 10 милйон уйғурниң юрти болуп,улар оттура асиядики түркий милләтләр билән мәдәнийәт җәһәттә бағлиниду. Хитай миллитидин пәрқлиниду. Йеқиндин буян чегра районида йүз бериватқан бәзи ислами, бөлгүнчилик һәрикәтлирини һөкүмәт әйибләватиду. Хитай көчмәнлириниң уйғур елиға көчүш долқуни арқисида 1949-йили 6% нопусқа игә болған хитайлар 2011-йилиниң өзидила уйғур ели нопусниң 38% ни игилигән” дәйду.

Мухбир хотәндин бәргән хәвиридә, һазир бейҗиң һөкүмитиниң хитай өлкилиридин уйғур елиға көчмән йөткәш сияситидә әркин нопус йөткәш сияситини йолға қойғанлиқини илгири сүрүп буниңға мисал қилип, мухбир өзи чүшкән меһманханиниң қобул қилиш бөлүмидә хизмәт қиливатқан фаң лихуаниң һәрбий сәптин чекингәндин кейин хотәнгә келип орунлашқанлиқини шундақла қәдимки пайтәхт шиәндин 20 яшлиқ фаң фамилилик бу қизниң үч күн пойиз билән йол йүрүп хотәнгә кәлгәнликини, қаш теши вә мевиләр макани болған тәклимакан қумлуқидики бу бостанлиқ шәһәрдә яшаватқан бу қизиниң хотәнгә наһайити өч икәнликини, “бу йәрдики һәммиси чәтәллик, бу йәрдә һаят кәчүрүш, мениңчә маңа мувапиқ кәлмәйду” дегәнликини баян қилған.

Җиҗи агентлиқи мухбири хотәнгә йеңи кәлгән хитай көчмәнлириниң нопус, суғурта ишлири, пәрзәнтлириниң мәктәпләргә орунлишиши, уларниң өз сәвийәлиригә лайиқ мувапиқ яхши хизмәтләрни тепишидәк барлиқ параванлиқ хизмәтлириниң һөкүмәт тәрипидин бир туташ орунлаштурулуп елип берилидиғанлиқини, бирақ уйғур елиниң җәнубидики хотәнгә охшаш җайларда яшаватқан уйғурларниң бир йәрдин бир йәргә көчүп нопусини орунлаштуруши, пәрзәнтлирини мәктәпкә киргүзүши, хизмәт тепиши қатарлиқ бир қатар мәсилиләрдә хитай көчмәнлири бәһри еливатқан сиясәтләрдин пайдилинишиниң әсла мумкин әмәсликини илгири сүргән.

Мухбир хотәндин бәргән хәвиридә хитайниң иқтисадий гүлләнгән болсиму, әмма уйғур районлирида һечқандақ өзгириш болмастин уйғур елидики кәнт, йеза-қишлақлар хитай көчмәнлириниң бейиш,нәпкә еришиш, әркин тиҗарәт қилиш мәркәзлиригә айлинип қалғанлиқини баян қилған.

Мухбир хотән һәққидики хәвиридә, җәнубий уйғур елида хитай көчмәнлири билән уйғурлар пәрқлиқ сиясәт вә муамилиләргә учриғанлиқи сәвәбидин, күнмиң пойиз истансисида йүз бәргән вәқәләргә охшаш вәқәләрдә җәмий икки йүздин ошуқ уйғурниң өлтүрүлгәнликини билдүргән.

Җиҗи агентлиқи мухбири хитай һөкүмитиниң нопус сияситидә әркин нопус йөткәш сияситини йолға қоюшидики сәвәбләр үстидә издинип, австралийә ла тробе университетидики хитайдики милләтләр мәсилиси тәтқиқатчиси, мутәхәссис җамесни зиярәт қилғанда җамес: “хитайниң нопус сияситидә ислаһат елип берип, әркин нопус йөткәш сияситини йолға қоюши, хитай көчмәнлиригә илһам бериштин ибарәт” дегән.

Мутәхәссис җамес сөзидә йәнә:“хитайниң бу әркин нопус йөткәш сияситиниң арқисида бейҗиң һөкүмитиниң хитай көчмәнлирини көпләп уйғур елиниң җәнубиға көчүрүш арзуси бар шундақла бу, намрат хитай көчмәнлиригә бай болушниң йолини ечип бериш сиясити” дегән.

Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған японийәдики хитай ишлири мутәхәссиси йүки ханим хитайниң әркин нопус йөткәш сиясити һәққидә тохтилип мундақ деди:
-Хитай һөкүмитиниң хитай көчмәнлиригә йолға қоюватқан әркин нопус йөткәш сиясити уйғурларни ассимилятсийә қилиш сияситини тизлитиш вә шундақла буни әмәлийләштүрүш үчүн елип бериватқан уйғурларни йоқ қилиш сиясити болуп, бу арқилиқ хитай дөлити уйғур елидики хитайларниң нопус санини ашуруш вә уйғур аптоном район намини әмәлдин қалдуруп, уйғур елини бир қанчилиған хитай өлкилиригә бөлүшни мәқсәт қилған. Хитайларниң аз санлиқ милләтләрни бөлүп башқуруш сиясити хитай тарихидин қалған әнәнә.

Җиҗи агентлиқи мухбири хәвиридә: “хитай тәшвиқатлирида хотәндә бейиған аилиләрниң иккидин ошуқ пәрзәнт көрүш арзуси болса һөкүмәткә үч миң сом пул төлисә үчинчи пәрзәнтини елишқа иҗазәт берилиду, дейилгән болсиму, әмма бу, пүтүнләй хитай көчмәнлиригә берилгән сиясәт” дейилгән.

Японийә җиҗи агентлиқиниң мухбири хотәндики сичүәнлик қурулуш ишчиси дун йүнни зиярәт қилғанда у мухбирға:“бизниң сичүәндә хотәндикидәк боран-чапқун йоқ. Һава яхши. Бирақ хотәндә җәмийәт параванлиқи вә һөкүмәтниң тәминати яхши” дегән.

Мухбир хотән һәққидики хәвиридә уйғур елиниң тарихий һәққидиму тохтилип: “уйғур ели илгиридин тартип өз алдиға айрим дөләт болған, руслар заманисида мустәқил болған болсиму, әмма 1800 йиллиридин башлап бейҗиңниң башқурушида болған иди” дәп көрсәткән.

Хәвәрдә мухбир шундақла уйғур елидики боз йәр өзләштүрүш девизийәси һәққидә тохтилип: “улар уйғур елида өз алдиға иш көридиған, һәммидә йәрликләрдин пәрқлиқ һалда мустәқил иш елип баридиған, һәтта өз алдиға университетлири болған айрим бир һөкүмәт” дәп баян қилған.

Мухбир хотән һәққидики хәвиридә: “хотәндә уйғурлар билән хитайлар айрим-айрим районларда олтурақлашқан болуп, хитай районлири асасән қораллиқ қоғдилиниду. Хотән шәһиридә үч йүз миңдин ошуқ адәм яшайду. Әмма кечидә хотән шәһири җин-әрваһ шәһиригә айлиниду” дәйду.

Мухбир хәвиридә 2011-йили хотәндә сақчиханиларға һуҗум қилиштәк вәқәләрдә 18 адәмниң өлгәнликини әсләп өтүш билән биргә, тйәнәнменгә қилинған аптомобил һуҗуминиму алаһидә әскәртип өткән.

Японийә мухбириниң бу хәвиридә йәнә, хотәндики хитай пуқралириниң ахшамлири сиртқа чиқиштин қорқидиғанлиқини, улар қораллиқ сақчиларниң муһапизәт қилиши арқисида бәзидә ахшамлири мав зедуңниң һәйкили орнитилған асаслиқ мәйданларда танса ойнайдиғанлиқини билдүргән.

Җиҗи агентлиқи мухбириниң хәвиридә дейилишичә, “хотәндә кечидә коча-койларда тәкшүрүш понкитлири болуп, уйғурларниң кимлики тәкшүрүлиду. Әгәр кимки буни рәт қилса шу заман вәзипә өтәватқан сақчилар у кишини етивәтсә болиду. Сақчиларниң ейтишичә, бу, хитай пуқралириниң бихәтәрлики үчүнкән” дейилгән.