Yaponiye géziti: xitay köchmenliri xoten'ge köplep makanlashmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz haji qutluq qadiri
2015.05.14
Japan-times-uyghurgha-kochmen-305.jpg Yaponiyedin chiqidighan in'gliz tilidiki “The Japan Times” gézitining 12-may sani.
RFA/Qutluq

Yaponiyedin chiqidighan nopuzluq in'gliz tilidiki gézitlerdin biri bolghan “Japan taymés géziti” ning 12-maydiki sanida yaponiye jiji agéntliqi muxbiri xotendin bergen xewiride, béyjing hökümitining türlük yollar arqiliq xitay ölkiliridin Uyghur éligha, bolupmu xoten'ge köplep köchmen yötkewatqanliqini bildürgen.

Jiji agéntliqi muxbiri mezkur xewiride: “Xitayning gherbidiki yer bayliqi mol bolghan bu zémin 10 milyon Uyghurning yurti bolup,ular ottura asiyadiki türkiy milletler bilen medeniyet jehette baghlinidu. Xitay millitidin perqlinidu. Yéqindin buyan chégra rayonida yüz bériwatqan bezi islami, bölgünchilik heriketlirini hökümet eyiblewatidu. Xitay köchmenlirining Uyghur éligha köchüsh dolquni arqisida 1949-yili 6% nopusqa ige bolghan xitaylar 2011-yilining özidila Uyghur éli nopusning 38% ni igiligen” deydu.

Muxbir xotendin bergen xewiride, hazir béyjing hökümitining xitay ölkiliridin Uyghur éligha köchmen yötkesh siyasitide erkin nopus yötkesh siyasitini yolgha qoyghanliqini ilgiri sürüp buninggha misal qilip, muxbir özi chüshken méhmanxanining qobul qilish bölümide xizmet qiliwatqan fang lixu'aning herbiy septin chékin'gendin kéyin xoten'ge kélip orunlashqanliqini shundaqla qedimki paytext shi'endin 20 yashliq fang famililik bu qizning üch kün poyiz bilen yol yürüp xoten'ge kelgenlikini, qash téshi we méwiler makani bolghan teklimakan qumluqidiki bu bostanliq sheherde yashawatqan bu qizining xoten'ge nahayiti öch ikenlikini, “Bu yerdiki hemmisi chet'ellik, bu yerde hayat kechürüsh, méningche manga muwapiq kelmeydu” dégenlikini bayan qilghan.

Jiji agéntliqi muxbiri xoten'ge yéngi kelgen xitay köchmenlirining nopus, sughurta ishliri, perzentlirining mekteplerge orunlishishi, ularning öz sewiyelirige layiq muwapiq yaxshi xizmetlerni tépishidek barliq parawanliq xizmetlirining hökümet teripidin bir tutash orunlashturulup élip bérilidighanliqini, biraq Uyghur élining jenubidiki xoten'ge oxshash jaylarda yashawatqan Uyghurlarning bir yerdin bir yerge köchüp nopusini orunlashturushi, perzentlirini mektepke kirgüzüshi, xizmet tépishi qatarliq bir qatar mesililerde xitay köchmenliri behri éliwatqan siyasetlerdin paydilinishining esla mumkin emeslikini ilgiri sürgen.

Muxbir xotendin bergen xewiride xitayning iqtisadiy güllen'gen bolsimu, emma Uyghur rayonlirida héchqandaq özgirish bolmastin Uyghur élidiki kent, yéza-qishlaqlar xitay köchmenlirining béyish,nepke érishish, erkin tijaret qilish merkezlirige aylinip qalghanliqini bayan qilghan.

Muxbir xoten heqqidiki xewiride, jenubiy Uyghur élida xitay köchmenliri bilen Uyghurlar perqliq siyaset we mu'amililerge uchrighanliqi sewebidin, künming poyiz istansisida yüz bergen weqelerge oxshash weqelerde jem'iy ikki yüzdin oshuq Uyghurning öltürülgenlikini bildürgen.

Jiji agéntliqi muxbiri xitay hökümitining nopus siyasitide erkin nopus yötkesh siyasitini yolgha qoyushidiki sewebler üstide izdinip, awstraliye la trobé uniwérsitétidiki xitaydiki milletler mesilisi tetqiqatchisi, mutexessis jamésni ziyaret qilghanda jamés: “Xitayning nopus siyasitide islahat élip bérip, erkin nopus yötkesh siyasitini yolgha qoyushi, xitay köchmenlirige ilham bérishtin ibaret” dégen.

Mutexessis jamés sözide yene:“Xitayning bu erkin nopus yötkesh siyasitining arqisida béyjing hökümitining xitay köchmenlirini köplep Uyghur élining jenubigha köchürüsh arzusi bar shundaqla bu, namrat xitay köchmenlirige bay bolushning yolini échip bérish siyasiti” dégen.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyediki xitay ishliri mutexessisi yüki xanim xitayning erkin nopus yötkesh siyasiti heqqide toxtilip mundaq dédi:
-Xitay hökümitining xitay köchmenlirige yolgha qoyuwatqan erkin nopus yötkesh siyasiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasitini tizlitish we shundaqla buni emeliyleshtürüsh üchün élip bériwatqan Uyghurlarni yoq qilish siyasiti bolup, bu arqiliq xitay döliti Uyghur élidiki xitaylarning nopus sanini ashurush we Uyghur aptonom rayon namini emeldin qaldurup, Uyghur élini bir qanchilighan xitay ölkilirige bölüshni meqset qilghan. Xitaylarning az sanliq milletlerni bölüp bashqurush siyasiti xitay tarixidin qalghan en'ene.

Jiji agéntliqi muxbiri xewiride: “Xitay teshwiqatlirida xotende béyighan a'ililerning ikkidin oshuq perzent körüsh arzusi bolsa hökümetke üch ming som pul tölise üchinchi perzentini élishqa ijazet bérilidu, déyilgen bolsimu, emma bu, pütünley xitay köchmenlirige bérilgen siyaset” déyilgen.

Yaponiye jiji agéntliqining muxbiri xotendiki sichüenlik qurulush ishchisi dun yünni ziyaret qilghanda u muxbirgha:“Bizning sichüende xotendikidek boran-chapqun yoq. Hawa yaxshi. Biraq xotende jem'iyet parawanliqi we hökümetning teminati yaxshi” dégen.

Muxbir xoten heqqidiki xewiride Uyghur élining tarixiy heqqidimu toxtilip: “Uyghur éli ilgiridin tartip öz aldigha ayrim dölet bolghan, ruslar zamanisida musteqil bolghan bolsimu, emma 1800 yilliridin bashlap béyjingning bashqurushida bolghan idi” dep körsetken.

Xewerde muxbir shundaqla Uyghur élidiki boz yer özleshtürüsh déwiziyesi heqqide toxtilip: “Ular Uyghur élida öz aldigha ish köridighan, hemmide yerliklerdin perqliq halda musteqil ish élip baridighan, hetta öz aldigha uniwérsitétliri bolghan ayrim bir hökümet” dep bayan qilghan.

Muxbir xoten heqqidiki xewiride: “Xotende Uyghurlar bilen xitaylar ayrim-ayrim rayonlarda olturaqlashqan bolup, xitay rayonliri asasen qoralliq qoghdilinidu. Xoten shehiride üch yüz mingdin oshuq adem yashaydu. Emma kéchide xoten shehiri jin-erwah shehirige aylinidu” deydu.

Muxbir xewiride 2011-yili xotende saqchixanilargha hujum qilishtek weqelerde 18 ademning ölgenlikini eslep ötüsh bilen birge, tyen'enmén'ge qilin'ghan aptomobil hujuminimu alahide eskertip ötken.

Yaponiye muxbirining bu xewiride yene, xotendiki xitay puqralirining axshamliri sirtqa chiqishtin qorqidighanliqini, ular qoralliq saqchilarning muhapizet qilishi arqisida bezide axshamliri maw zédungning heykili ornitilghan asasliq meydanlarda tansa oynaydighanliqini bildürgen.

Jiji agéntliqi muxbirining xewiride déyilishiche, “Xotende kéchide kocha-koylarda tekshürüsh ponkitliri bolup, Uyghurlarning kimliki tekshürülidu. Eger kimki buni ret qilsa shu zaman wezipe ötewatqan saqchilar u kishini étiwetse bolidu. Saqchilarning éytishiche, bu, xitay puqralirining bixeterliki üchünken” déyilgen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.