Xitay köchmen nopusliri Uyghur élige yuqiri turmush imtiyazliri bilen kelmekte

Yéqinda, xitayning sina blogida élan qilin'ghan bir xewerde xitay hökümitining xitay köchmen ahalilerge Uyghur élide térilghu yer, turalghu öy, ijtima'iy salametlik sughurtisi, heqsiz ma'arip qatarliq zor imtiyazlarni bérip yötkewatqanliqi ashkarilan'ghan idi. Xitay hökümiti Uyghur élide bir milyondek kishini qayta terbiye lagérlirigha soliwalghan bir peytte, ichkiri ölkilerdin köchmen yötkeshning tézleshtürülüshi közetküchilerning küchlük diqqitini qozghidi.

Ötken jüme küni, xitayning sina torida gensu ölkisining dingshi dégen intayin namrat bir yézisidin Uyghur élige köchürülgen we u yerde teyyar öy-zémin, térilghu yer we bashqa imtiyazlargha ériship bayashat turmushqa érishken bir xitay a'ilisining hékayisi bayan qilin'ghan resimlik xewer élan qilindi. Sina torining xewiride bu yil 8‏-aprél küni Uyghur rayonining tumshuq shehiridiki bingtu'en 50‏-polkigha kélip orunlashqan bir xitay déhqan a'ilisining heqsiz 70 mo térilghu yer, yéngi sélin'ghan qoru-jaygha érishkenliki, uninggha yene zörür a'ile jahazliri we turmush buyumlirining heqsiz toluqlap bérilgenliki, balisining 15 yilliq heqsiz ma'aripqa orunlashturulghanliqi bayan qilghan.

Da'irilerning bu xewerni yenimu köp xitay köchmenlirini Uyghur élige köchüp bérishqa qiziqturush, ularni jelp qilish meqsiti bilen élan qilghanliqi éniq bolsimu, emma bu xewer oxshash waqitta chet'ellerdiki Uyghurlar arisida küchlük inkas qozghidi.

Amérika Uyghur birleshmisi re'isi ilshat hesen ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide, özining bu xewerni körgendin kéyin intayin epsuslan'ghanliqini, xewerde xitay hökümitining Uyghurlarni bu zémindin süpürüp tashlash meqsitining intayin roshen ipadilen'genlikini bildürdi.

Sina tor bétidiki yuqiridiki xewerdin melum bolushiche, xitayning Uyghur rayonidiki “Shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni” 2017‏-yili 2‏-aydin bashlap bingtu'enning her qaysi déwiziye, polklirigha ichkiridin xitay déhqanlirini qobul qilish programmisini yolgha qoyghan. Mezkur programma nishanliq halda gensuning namrat rayonliridiki xitay déhqanlirini yötkeshke qaritilghan bolup, programmigha asasen xitay déhqanliri Uyghur rayonigha pilanliq, teshkillik we kölemlik yötkep ishqa orunlashturulushqa bashlighan.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski radiyomizgha qilghan sözide, gerche xitay kompartiyesi 1950-yillardin béri Uyghur diyarigha ahale köchürüsh siyasitini yürgüzüp kéliwatqan bolsimu, emma hazirqidek bir weziyette bu perqning intayin zorluqini bildürdi. U sözide mundaq dédi: “Sinadiki bu xewerdin biz xitay hökümiti axbaratlirining Uyghur élige köchmen köchürüsh siyasitini ochuq-ashkara élip bérishqa bashlighanliqini körüwalduq. Elwette bu siyasetmu xitay burundin tartip yürgüzüp kelgen nopus köchürüsh siyasitining dawami. Xitay hökümiti Uyghurlarni ichkiri ölkilerge ewetip, bir yaqtin xitay köchmenlerni bundaq yaxshi imtiyazlar bilen Uyghur élige jelp qilishi arisida intayin zor perqliq mu'amile barliqini körüwatimiz. Bu hazirqidek bir milyon'gha yéqin kishi Uyghur élide yépiq terbiye lagérlirigha solan'ghan bir mezgilde yüz bérishi kishini tolimu bi'aram qilidu.”

Téxi bu yil 2-ayda Uyghur rayonidiki hökümet taratquliri xewer tarqitip, Uyghur élining jenubidiki 3 wilayet bir oblast miqyasida jem'iy 4 milyon 47 ming mo yerni yighiwélip qaytidin teqsimleydighanliqini uqturghan idi. Mezkur xewerde bu siyaset “Shu jaylardiki yer az, adem köp bolush mesilisini hel qilish” we “Namratliqning yiltizigha palta urush” dep teswirlen'gen. Emma chet'ellerdiki Uyghur közetküchilerning qarishiche, 1950‏-yillarda élip bérilghan “Yer islahati” da térilghu yerler namda baylarning qolidin namratlarning ilkige ötken bolsimu, mahiyette yerlik ahalilerning qolidin döletning qoligha, yeni döletning qurghuchisi we igisi bolghan xitay millitining qoligha ötken. Arqidin yene, bu yil 4-ayda “Tengritagh tori” da élan qilin'ghan bir xewerde, tarim bostanliqidiki yéngidin berpa bolghan tumshuq shehirige qarashliq 3-déwiziye tewesidiki Uyghur déhqanlarning “Namratliqtin qutuldurush” sho'ari astida qoshna bingtu'enlerdiki xitaylar arisigha köchürülüwatqanliqi melum bolghan idi.

“Tengritagh tori” ning 12-aprél küni élan qilin'ghan ushbu xewiride éytilishiche, 3-déwiziye tewesidiki Uyghur déhqanlarning birnechche modinla yerliri bolup, yéri az Uyghur déhqanliri “Köp miqdarda térilghu yer bérilidu” dégen nam astida qoshna “Bingtu'en” rotiliridiki yerlerni térishqa yötkelgen. Hénriy shajéski ependi yuqiridiki xewerler élan qilinip uzun ötmeyla sina tor bétidiki bu gensuluq xitay déhqanlirining tumshuqqa 70 mo yer hediye qilinish arqiliq köchürülüwatqanliqining ashkarilinishi Uyghurlarning yashash hoquqigha ochuq-ashkara buzghunchiliq qiliniwatqanliqini körsitip bermekte, dédi. U mundaq dédi : “Xitay hökümiti Uyghur élide b d t ning alaqidar qanunlirigha ochuq-ashkara xilapliq qilmaqta. Birinchisi, Uyghurlarning öz zéminida ish tépishi, yerge érishishi we yaki qerz élishi qatarliqlar intayin qéyin bolush bir waqitta, xitay hökümiti ochuq-ashkara halda xitay köchmenlirini köchüp kélip hökümetning imtiyazliridin behrimen bolushqa righbetlendürüwatidu. Ikkinchisi, Uyghurlar özlirining hayatigha munasiwetlik qararlarda söz igisi bolalmaywatidu. Üchinchisi, xitay hökümiti yuqiridin biwasite halda siyaset chüshürüp Uyghurlarni asimlatsiye qilish meqset qilin'ghan siyasetlirini meqsetlik, pilanliq halda ijra qilip Uyghurlarning hayatigha éghir ziyanlarni salmaqta. Mana bular hemmisi xitay hökümitining xelq'ara qanunlargha éghir halda xilapliq qiliwatqanliqini körsitip turmaqta”.

Analizchilarning éytishiche, xitay da'iriliri Uyghur diyarining jenubidiki qeshqer, xoten, qizilsu, aqsu qatarliq Uyghurlar nopus jehette mutleq köp sanliqni teshkil qilidighan rayonlarni bingtu'enning téximu kéngiyish nuqtisigha aylandurghan. Bu rayonlardiki puqralarning 4 milyon modin artuq yerlirini musadire qilip, uni qayta teqsim qilish nishanining terkibide ene shu gensu qatarliq ölkilerdiki xitay ahalilirini köchürüp chiqip ulargha teqsim qilishningmu barliqi sina toridiki xewerdin ashkarilandi. Xitay ahalilirining Uyghur diyarida zor miqdarda yerge ige bolushi, yeni yer höddige élishini hökümet tereptin qollash iligiridin mewjut bolup, “Shinjang géziti” ning yéqinqi bir sanida, xotenning kériye nahiyesidiki lengger kentige 2012-yili kelgen bir xitay déhqanning bu kenttiki 700 mo baghliq yerni höddige élip, yer igisi we bu jaydiki baylarning birige aylan'ghanliqimu xewer qilin'ghan idi. Wehalenki, 2018-yili, yerlerni éniqlap, musadire qilip, yéri yoq yaki az kembeghellerge teqsim qilish xizmitide mezkur xitay déhqanning 700 mo yérining qayturup élinmighanliqi melum. Bu yerler qayturuwélin'ghan 4 milyon 47 ming mo yerning qatarigha kirmigen.

Derweqe, nurghun közetküchiler, xitay hökümitining xitay ahalilirini Uyghur rayonigha köchürüp, Uyghurlarni türlük sewebler bilen ichkirige yötkesh, Uyghurlarni öz yurtlirida nopus jehette tarqaqlashturush we azlitish, ularni yashawatqan yerliridin yötkep, ularning makanlirigha xitay nopusini orunlashturush qatarliqlarning Uyghurlarni axirida qedemmu-qedem assimilyatsiye qilish meqsiti bilen munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürüp keldi.

Yéqinda, amérika jorj washin'gton unwrésitétining proféssori shan robérts ependi “Xitay arxipliri” zhurniligha qilghan sözide xitay hökümitining Uyghur élidiki siyasetlirini xelq'ara birleshken döletler teshkilatining irqiy qirghinchiliqning aldini élish we jazalash heqqidiki xitabnamiside békitilgen maddilargha asasen, bir milletke peqet keng kölemlik qirghinchiliq élip bérishla emes, halbuki shu xelqqe jismaniy we rohiy jehettin éghir ziyan yetküzüsh, ularning turmush we yashash usuligha buzghunchiliq qilishningmu irqiy qirghinchiliq katégoriyesige kiridighanliqini bildürgen. Shundaqla birleshken döletler teshkilatining kishilik hoquq komitéti, yerlik xelqler munbiri we b d t irqiy qirghinchiliqtin saqlinish we jazalash mesililiri ishxanisi qatarliqlarning bu mesilini xitay hökümitidin sürüshte qilishqa yéterlik asasi barliqini tekitligen idi.