Хитай көчмән: “һөкүмәтниң миллий сияситидә мәсилә бар”
2014.10.20

5-Июл вәқәси, хитайниң уйғур елида нәччә он йилдин буян йүргүзүп кәлгән миллий сияситиниң, милләтләр иттипақлиқи тәшвиқатлириниң мәғлубийитини көрсәткәндин башқа, көчмән хитайлар билән уйғурлар оттурисидики өткүр миллий зиддийәтни, хитай һөкүмитиниң сиясий ғәризини ениқ ашкарилап бәргән иди. Униңдин кейинки миллий тоқунушлар, қаршилиқлар болса һәссиләп күчийип уйғур елиниң омумий вәзийити йәниму җиддийләшмәктә. Миллий зиддийәт өткүрләшкән бу хил вәзийәттә, үмидини үзгән бәзи хитай көчмәнләрниң топ-топ юртиға қайтишиға сәвәб болғанлиқи мәлум, ундақта, җенини тикип давамлиқ уйғур елида қелишқа мәҗбур болған хитай көчмәнләр немини ойлайду? бу һәқтә зияритимизни қобул қилған хотәндә өзини “шинҗаңлиқ”санайдиған бир хитай қаштеши содигири “һазир мән шинҗаңни юртумдәк, уйғурларни достумдәк һес қилалмайдиған боп қалдим, уйғур елидики миллий зиддийәт вә вәзийәтниң өткүрлишишигә хитай һөкүмитиниң хата миллий сиясити сәвәб болди” дәп көрсәтти.
Ата-бовилирини минго дәвридила хенәндин хотәнгә көчүп кәлгән дәп тонуштурған яң фамилилик қаштеши содигири, хотәндә туғулуп, уйғурлар билән биллә яшап чоң болғачқа, өзини “шинҗаңлиқ”дәп санайдиғанлиқини, нурғун уйғур достлири барлиқини, әмма 5-июл вәқәсидин кейин вәзийәт пүтүнләй өзгирип, шинҗаңни юртидәк һес қилмайдиған болғанлиқини, илгирики уйғур достлири биләнму мунасивитиниң пүтүнләй үзүлгинидин әпсуслинидиғанлиқини билдүрди.
Бу хитай йәнә “илгирики вәзийәт билән һазирқи вәзийәтниң пәрқи һәққидә тохтилип “дөләт өзиниң мәнпәәтини дәп шинҗаңда яшап кәлгән бизниң мәнпәәтимизни ойлимайватиду, биз бу җайда җуңголуқ, әмма һәқиқий шинҗаңлиқ әмәс. Қарап беқиң һазир, йолдиму қачан бири келип пичақ саларкин дәп әндишидә йүрәклик маңалмайдиған, уйғурлар билән биллә яшиялмайдиған болуп қалдуқ. Буларға дөләтниң миллий сиясити сәвәб. Биз хитайлар нәччә милярд турсақ, әсли түкүрүп қойсақму уйғурларни көмиветәләймиз, әмма һөкүмәт қаттиқ бастуруп, қирип бу һаләткә әпкелип қойди. Уйғур елиниң вәзийитиниң бу һалға келишидә қаршилиқларниң барғанчә күчийишигә, нурғун бигунаһ, мунасивәтсиз кишиләрниң өлтүрүлүшидәк хата болған бастуруш васитилири сәвәб болуватиду, уйғурларниңла хата әмәстә, һөкүмәтниң тоғра әмәс җайлири бар, әгәр тоғра болған болса бунчилик көп ишму чиқмиған болатти. Бурун бу җай бәк яхшити, һазирқи вәзийәт пүтүнләй башқичә, чавак бир қолдин чиқмайду, шуңа сиясәттә чоқум хаталиқ бар.”
Шундақла у йәнә, өзигә охшаш сиясий вәзийәткә әһмийәт бериватқан “шинҗаңлиқ” хитайларниң нәзиридә, бу хитайму охшашла уйғур елиниң мустәқил болушиға қарши болуп, әмма униң әндишиси хитай дөлитиниң буниң билән парчилинип аҗизлап кетиши икән. Униң қаришичә, уйғур ели мустәқил болса, оттура түзләңлик айрим дөләт болса, тибәтләр вә башқа аз санлиқ милләт районлири айрилип чиқса, хитай парчилинип һазирқидәк күчлүк болалмаслиқидин, аҗизлап кетишидин әндишә қилидикән. Уйғурларниң мустәқиллиқ арзусиниң күчийиватқанлиқини әскәрткән бу хитай, “уйғур елида нурғун җайларда уйғурларниң нопуси 90% тин ашиду. Әмма, һәммиси дегүдәк намрат. Уйғурлар әсли тарихи узун милләт, улар чин сулалисидин башлапла мустәқиллиқ күриши қилип кәлгән. Улар немини арзу қилатти, уларниң мәдәнийити бардә, һәтта һазир тарихниму һөкүмәт йезип бәргән, тили өзиниң әмәс, һәтта исминиму хитайчиға тәрҗимә қилип қойса, хәвәрләрму хитай йезиқида, уларниң орнида ойлиғанда улар һәқлиқ болуп қалиду-дә” деди.
У өзиниң немишқа юртиға қайтип кәтмәйватқанлиқиниң сәвәбини мундақ чүшәндүрди: “биз бу җайда нәччә әвлад яшидуқ, хотән қаштешини сетип бай болдуқ. Шинҗаң һәммә адәм келишни халайдиған яхши җай иди демисиму бу җайдики яхши сиясәтләрни, әрзанчилиқни ичкириниң һечқандақ җайида тапалмаймиз. Әмма һазир бизму яшалмас болуп қалдуқ, йеқинқи 28-июл вә 22-сентәбир вәқәлиридин кейин, кулийлиқларниң йеримидәки қечип кәтти, мениңму йәкәндә бир достум бар иди, йәкәндики вәқәдин кейин бала-чақисини елип қечип кәтти. Мәнму кетәй десәм, һечқандақ җай шинҗаңға йәтмәйду, шинҗаңда бир йилда тапқан пулумни ичкиридә бир айдила хәҗләп түгитишимиз мумкин, у җайларниң истемал сәвийиси бәк юқири, һечқандақ җай шинҗаңдәк кәңри әмәс. Бизгә бу қалаймиқан ишларниң тәсири бәк еғир болуватиду.”
Өзиниң сиясәткә қизиқидиғанлиқини алаһидә әскәрткән яң фамилилик бу хитай, һазирқи шинҗаң җүмлидин җуңгодики асаслиқ мәсилиләрни һәл қилиш үчүн, хитай демократийилишиши керәк дәп қарайдиғанлиқини билдүрүп йәнә мундақ деди “хитай компартийиси җуңгони нәччә он йил башқуруп көрди, қанчилик башқурғининиму көрүп йәттуқ, бизму партийә әзаси, бизму билимиз, дуняниң вәзийити өзгириватиду, җуңгому өзгириши керәк. Әмди сиясий түзүлмисидә өзгириш ясимисиму болмайдиған йәргә берип қалди, чәтәлләрдәк демократийилишип, гоминдаңни башлап әкелип, сияситини кәңрәк қоюп бәрсә, нурғун мәсилиләр өзлүкидин яхши болуп кетиду дәп қараймән. Чүнки, мәйли немила болмисун, гоминдаң рәһбәрлири компартийә рәһбәрлиридәк начар вә парихор әмәс, һәр қандиқи компартийә кадирлиридин истилда пак вә интайин мәсулийәтчан. Сиясий түзүлмиси компартийәниңкидин җиқ әла.”