Xitay köchmen: “Hökümetning milliy siyasitide mesile bar”

5-Iyul weqesi, xitayning Uyghur élida nechche on yildin buyan yürgüzüp kelgen milliy siyasitining, milletler ittipaqliqi teshwiqatlirining meghlubiyitini körsetkendin bashqa, köchmen xitaylar bilen Uyghurlar otturisidiki ötkür milliy ziddiyetni, xitay hökümitining siyasiy gherizini éniq ashkarilap bergen idi. Uningdin kéyinki milliy toqunushlar, qarshiliqlar bolsa hessilep küchiyip Uyghur élining omumiy weziyiti yenimu jiddiyleshmekte. Milliy ziddiyet ötkürleshken bu xil weziyette, ümidini üzgen bezi xitay köchmenlerning top-top yurtigha qaytishigha seweb bolghanliqi melum, undaqta, jénini tikip dawamliq Uyghur élida qélishqa mejbur bolghan xitay köchmenler némini oylaydu? bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan xotende özini “Shinjangliq”sanaydighan bir xitay qashtéshi sodigiri “Hazir men shinjangni yurtumdek, Uyghurlarni dostumdek hés qilalmaydighan bop qaldim, Uyghur élidiki milliy ziddiyet we weziyetning ötkürlishishige xitay hökümitining xata milliy siyasiti seweb boldi” dep körsetti.

Ata-bowilirini min'go dewridila xénendin xoten'ge köchüp kelgen dep tonushturghan yang famililik qashtéshi sodigiri, xotende tughulup, Uyghurlar bilen bille yashap chong bolghachqa, özini “Shinjangliq”dep sanaydighanliqini, nurghun Uyghur dostliri barliqini, emma 5-iyul weqesidin kéyin weziyet pütünley özgirip, shinjangni yurtidek hés qilmaydighan bolghanliqini, ilgiriki Uyghur dostliri bilenmu munasiwitining pütünley üzülginidin epsuslinidighanliqini bildürdi.

Bu xitay yene “Ilgiriki weziyet bilen hazirqi weziyetning perqi heqqide toxtilip “Dölet özining menpe'etini dep shinjangda yashap kelgen bizning menpe'etimizni oylimaywatidu, biz bu jayda junggoluq, emma heqiqiy shinjangliq emes. Qarap béqing hazir, yoldimu qachan biri kélip pichaq salarkin dep endishide yüreklik mangalmaydighan, Uyghurlar bilen bille yashiyalmaydighan bolup qalduq. Bulargha döletning milliy siyasiti seweb. Biz xitaylar nechche milyard tursaq, esli tükürüp qoysaqmu Uyghurlarni kömiwételeymiz, emma hökümet qattiq basturup, qirip bu haletke epkélip qoydi. Uyghur élining weziyitining bu halgha kélishide qarshiliqlarning barghanche küchiyishige, nurghun bigunah, munasiwetsiz kishilerning öltürülüshidek xata bolghan basturush wasitiliri seweb boluwatidu, Uyghurlarningla xata emeste, hökümetning toghra emes jayliri bar, eger toghra bolghan bolsa bunchilik köp ishmu chiqmighan bolatti. Burun bu jay bek yaxshiti, hazirqi weziyet pütünley bashqiche, chawak bir qoldin chiqmaydu, shunga siyasette choqum xataliq bar.”

Shundaqla u yene, özige oxshash siyasiy weziyetke ehmiyet bériwatqan “Shinjangliq” xitaylarning neziride, bu xitaymu oxshashla Uyghur élining musteqil bolushigha qarshi bolup, emma uning endishisi xitay dölitining buning bilen parchilinip ajizlap kétishi iken. Uning qarishiche, Uyghur éli musteqil bolsa, ottura tüzlenglik ayrim dölet bolsa, tibetler we bashqa az sanliq millet rayonliri ayrilip chiqsa, xitay parchilinip hazirqidek küchlük bolalmasliqidin, ajizlap kétishidin endishe qilidiken. Uyghurlarning musteqilliq arzusining küchiyiwatqanliqini eskertken bu xitay, “Uyghur élida nurghun jaylarda Uyghurlarning nopusi 90% tin ashidu. Emma, hemmisi dégüdek namrat. Uyghurlar esli tarixi uzun millet, ular chin sulalisidin bashlapla musteqilliq kürishi qilip kelgen. Ular némini arzu qilatti, ularning medeniyiti barde, hetta hazir tarixnimu hökümet yézip bergen, tili özining emes, hetta isminimu xitaychigha terjime qilip qoysa, xewerlermu xitay yéziqida, ularning ornida oylighanda ular heqliq bolup qalidu-de” dédi.

U özining némishqa yurtigha qaytip ketmeywatqanliqining sewebini mundaq chüshendürdi: “Biz bu jayda nechche ewlad yashiduq, xoten qashtéshini sétip bay bolduq. Shinjang hemme adem kélishni xalaydighan yaxshi jay idi démisimu bu jaydiki yaxshi siyasetlerni, erzanchiliqni ichkirining héchqandaq jayida tapalmaymiz. Emma hazir bizmu yashalmas bolup qalduq, yéqinqi 28-iyul we 22-séntebir weqeliridin kéyin, kuliyliqlarning yérimideki qéchip ketti, méningmu yekende bir dostum bar idi, yekendiki weqedin kéyin bala-chaqisini élip qéchip ketti. Menmu kétey désem, héchqandaq jay shinjanggha yetmeydu, shinjangda bir yilda tapqan pulumni ichkiride bir aydila xejlep tügitishimiz mumkin, u jaylarning istémal sewiyisi bek yuqiri, héchqandaq jay shinjangdek kengri emes. Bizge bu qalaymiqan ishlarning tesiri bek éghir boluwatidu.”

Özining siyasetke qiziqidighanliqini alahide eskertken yang famililik bu xitay, hazirqi shinjang jümlidin junggodiki asasliq mesililerni hel qilish üchün, xitay démokratiyilishishi kérek dep qaraydighanliqini bildürüp yene mundaq dédi “Xitay kompartiyisi junggoni nechche on yil bashqurup kördi, qanchilik bashqurghininimu körüp yettuq, bizmu partiye ezasi, bizmu bilimiz, dunyaning weziyiti özgiriwatidu, junggomu özgirishi kérek. Emdi siyasiy tüzülmiside özgirish yasimisimu bolmaydighan yerge bérip qaldi, chet'ellerdek démokratiyiliship, gomindangni bashlap ekélip, siyasitini kengrek qoyup berse, nurghun mesililer özlükidin yaxshi bolup kétidu dep qaraymen. Chünki, meyli némila bolmisun, gomindang rehberliri kompartiye rehberliridek nachar we parixor emes, her qandiqi kompartiye kadirliridin istilda pak we intayin mes'uliyetchan. Siyasiy tüzülmisi kompartiyeningkidin jiq ela.”