Xitayning “Ikki yighin” harpisida Uyghurlarning yurt atlap pa'aliyet qilishigha qaritilghan cheklime kücheytilgen

5-Iyul qanliq basturushtin kéyin, xelq'araliq chong bazarning aldida amanliq qoghdawatqan qoralliq herbiyler. 2009-Yili 12-iyul, ürümchi.

Xitay xelq qurultiyi we siyasiy kéngishining memliketlik yighini 5‏-mart béyjingda bashlinidu. Yighin waqitning yétip kélishige egiship, xitay hökümiti amanliq tedbirlirini kücheytken.

Xitay axbaratining ashkarilishiche, xitay jama'et xewpsizlik ministirliqi ötken peyshenbe küni amanliqni kücheytish toghruluq mexsus yighin chaqirip, bezi orunlashturushlarni élip barghan. Uyghur élide yerlik da'iriler yurt atlap pa'aliyet qilidighan Uyghurlargha qaritilghan kontrolluqlarni kücheytken.

Jama'et xewpsizlik ministirliqining ötken peyshenbe küni chaqirilghan yighinida, ikki yighin mezgilidiki amanliq tedbirlirini Uyghur éli we béyjing shehiride kücheytish bilen bilen birge, gherbiy -shimaldiki chingxey, ningsha, gensu, shenshi qatarliq tungganlar topliship olturaqlashqan ölke‏-aptonom rayonlarda, xitayning béyjing shehirige qoshna xébéy qatarliq 6 ölkide biraqla kücheytish qarar qilin'ghan. Bu, xitay da'irilirining tunji qétim ikki yighin mezgilidiki amanliq tedbirlirini Uyghur éli we béyjing shehiridin bashqa rayonlargha kéngeytip, bir tutash tedbir élishi bolup hésablinidu.

Xitay axbaratining körsitishiche, amanliq tedbirlirining asasliq obyékti “Térrorluq” hujumgha taqabil turush bolup, bu 2013‏-yili 28‏-öktebir yüz bergen “Tyen'enmén aptomobil hujumi” gha oxshash birer weqening ikki yighin mezgilide yüz bérip qélishning aldini élishni meqset qilghan.

Qeshqer etrapidiki melum yézining bir yerlik amanliq xadimi, yéqindin buyan bixeterlik tedbirlirining kücheytilgenlikini, biraq yéza ahalisining yurt sirtigha chiqishigha cheklime qoyulghanliqini ret qildi. Uning ilgiri sürüshiche, yurt we rayon atlap seper qilghuchi yéza ahalisining saqchi ponkitigha kélip tizimgha aldurup, özining nege baridighanliqi, bérish meqsiti we nede turidighanliqi qatarliq tepsilatlarni saqchigha tapshurushi telep qilinidiken.

Biraq, d u q bayanatchisi dilshat rishit, da'iriler Uyghurlarning ikki yighin mezgilide yurt atlap pa'aliyet qilishini kontrol qilip, ularni amal bar sirtqa chiqarmay öz yurtida kontrol qilip turuwatqanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, da'iriler Uyghurlargha her xil qatnash qulaysizliqlirini keltürüp chiqarghan. U, poyizda seper qilghuchi Uyghurlarning kimliki tekshürülüpla qalmay, yerlik ahaliler komitéti we saqchi ponkitlirining yol xéti telep qiliniwatqanliqi, yol xéti yoq Uyghur yoluchilarning poyizgha chiqirilmaydighanliqini bildürdi.

Yuqiriqi amanliq xadimining bildürüshiche, yéza-kentlerde yéqindin buyan yene diniy sorunlarni bashqurush kücheytilgen. U, yéza atlap namaz oqush pütünley cheklenmigen bolsimu, biraq qattiq kontrol qilinip, yéza we yurt atlap namaz oqushi toghra kelgen kishilerning kimliki tekshürülidighanliqini bildürdi.

Biraq, d u q bayanatchisi dilshat rishitning körsitishiche, bu xil tedbir Uyghurlarning xelq'ara kishilik hoquq ehdinamiliride birdek étirap qilin'ghan erkin seper qilish, yötkilish hoquqigha qilin'ghan buzghunchiliq.

U, xitay xelq qurultiyi we siyasiy kéngishining bu qétimqi memliketlik yighinigha qatnishidighan Uyghur aptonom rayoni wekillirige chaqiriq qildi. Dilshat rishit, ularni bir qétim bolsimu wijdani mes'uliyitini ada qilip, kemsitish xaraktérlik amanliq tedbirlirini bikar qilish, xitay amanliq küchlirining “Neq meydanda bir terep qilish hoquqi” gha cheklime qoyush heqqide teklip layihisi sunushqa chaqirdi.

Bezi mutexessislerning ilgiri sürüshiche, xitay da'irilirining Uyghur éli we béyjing shehiridin bashqa, tungganlar olturaqlashqan rayonlarda bixeterlikni kücheytishi, uning tehdit chüshenchiside özgirish yüz bérip, hujum noqul Uyghurlar bilen cheklinip qalmaydu, tungganlarmu yoshurun tehdit, dep qarawatqanliqini körsitidu.

2013‏-Yili 28‏-öktebir bir a'ililik 3 Uyghurning bir aptomobilda tyen'enmén rawiqigha hujum qilishi dunyani zil-ziligha salghan. Xitay hökümiti hujumni “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge baghlap chüshendürgen bolsimu, biraq bu xil chüshendürülüsh kishilerni qayil qilalmighan. Eyni chaghda amérika hökümiti, kishilik hoquq organliri we Uyghur teshkilatliri xitayni Uyghurlargha qaratqan siyasitini özgertishke chaqirghan.

D u q bayanatchisi dilshat rishit, bu xil radikal amanliq tedbirlirining muqimliqni qoghdash emes, ziddiyet we naraziliqni kücheytishtin bashqa héchqandaq ishqa yarimaydighanliqini bildürdi.

Biraq, xitay j x ministirliqi Uyghurlarni kontrol qilishni kücheytish bilen birge, amanliq organlirini “Térrorluq hujumi” gha alaqidar yip uchi bilen teminligüchi “Qulaqlar” gha mukapat bérilidighanliqini élan qilghan. J x ministirliqining tor bétidiki élanda körsitishiche, “Qulaqlar” teminligen yip uchining qimmitige qarap, 1000 yüendin 40 minggha yüen'ge qeder mukapat bérilidiken.

Mutexessislerning qarishiche, 28‏-öktebir “Tyen'enmén aptomobil hujumi” da'irilerni chöchütüwetken we her xil tedbirlerni élishqa mejbur qilghan.