Хитай зиялийлири хәлқ қурултийидин б д т пуқралар һоқуқи әһдинамисини тәстиқлашни тәләп қилди

12-Нөвәтлик хитай хәлқ қурултийи вә сиясий кеңәшниң мәмликәтлик йиғини башлинишқа аз қалған бир пәйттә, бир түркүм хитай зиялийлири бирләшмә имзалиқ очуқ хәт елан қилип, хитай хәлқ қурултийидин бу қетимқи йиғинда б д т ниң кишилик һоқуққа мунасивәтлик муһим бир әһдинамисини тәстиқлашни тәләп қилған.

Хитайниң кишилик һоқуқ, қанун, ахбарат вә тәтқиқат саһәсидики зиялийлириниң хәлқ қурултийиға йоллиған бирләшмә имзалиқ очуқ хетидә, 12‏-қурултайниң тез һәрикәт қилип, б д т ниң “сиясий һәқләр вә пуқралар һоқуқи әһдинамиси” ни тәстиқлишини, бу арқилиқ мәзкур әһдинамини әмәлийләштүрүп, хитайниң кишилик һоқуқ тәрәққиятини алға сүрүш тәләп қилинған. Очуқ хәттә, хитай дөләт кабинети асасий қанун бойичә 5‏-март башлинидиған йиғинға мәзкур әһдинамини тәстиқлаш һәққидә тәклип лайиһә сунушқа чақирған.

Хитай һөкүмити “б д т сиясий һәқләр вә пуқралар һоқуқи әһдинамиси” ни 1988-йили имзалиған болсиму, бирақ мәзкур әһдинамә хәлқ қурултийида бастуруп қоюлған. Бейҗиң һөкүмити әһдинаминиң тәстиқланмиғанлиқини баһанә қилип, иҗра қилишни изчил кечиктүрүп кәлгән. Лекин хитай әһдинамигә имза қойған 15 йилдин буян хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң, уйғур, тибәт, моңғул уюшмилириниң вә хитай өктичилириниң мәзкур әһдинамини тезрәк тәстиқлаш һәққидики бесимиға учрап кәлди.

Хитай немә үчүн мәзкур әһдинамини тәстиқлашни кечиктүрүп кәлди? америкида турушлуқ хитай зиялийси, чәтәлдики хитайларниң әң чоң өктичи журнили “бейҗиң баһари” ниң баш муһәррири ху пиң әпәндиниң билдүрүшичә, җуңго һөкүмити хәлқараниң җуңгоға илгириләп арилишишидин әнсирәп, мәзкур әһдинамини тәстиқлашни кечиктүрүп кәлгән.

Ху пиң әпәнди: у, бу әһдинамә мақулланса техиму еғир бесимға учрайдиғанлиқини билиду. Шуңа бу нуқтини ойлишип әһдинамини тәстиқлашни кечиктүрүп кәлди. У тәстиқлиған тәқдирдиму, униң иҗра қилишини күтмәслик керәк. У әһдинамини изчил тәстиқлимай кәлди. У иҗра қилсун-қилмисун, тәстиқлаш билән тәстиқлимаслиқ арисида пәрқ барлиқини билиду. Сән уни тәстиқлиғандин кейин хәлқара җәмийәт сениң әһдинаминиң маддилириға хилаплиқ қилғанлиқиңни тутувелип, сени техиму асан тәнқид қилалайду. Бу әһвалда җуңго даирилириниң ички ишлиримизға арилашқанлиқ, дәп тәнқидни рәт қилиши қийинға тохтайду. Чүнки хәлқара җәмийәт җуңгони кишилик һоқуққа таҗавуз қилғанлиқ тоғрулуқ нурғун қетим тәнқид қилған. Җуңго һөкүмити буни изчил ички ишлиримизға арилашқанлиқ, дәп кәлди. Әгәр у бу әһдинамә тәстиқлап қойса, униң бу баһаниси ақмай қалиду. Мана бу униң мәзкур әһдинамини тәстиқлимаслиқидики асаслиқ сәвәбләрниң бири, дәп көрсәтти.

Очуқ хәткә һазирға қәдәр хе вейфаң, ваң лишйоң, мав тобин, җаң миң, пу җичяң, хе биң, дәй чиң қатарлиқ кишилик һоқуқ, қанун, ахбарат, тәтқиқат саһәсидики 120 дин артуқ хитай зиялийси имза қойған. Улар мәзкур хәлқара әһдинамә инсанийәтниң һоқуқ, әркинлик вә иззәт һөрмәткә сазавәр болуш тәлипигә вәкиллик қилидиғанлиқини әскәртип “әһдинамини тәстиқлаш кишилик һоқуқ дөлити қуруп, җуңгони асас қанун билән идарә қилиш принсипини алға сүриду вә әмәлийләштүриду” дегән.

Бирақ, мәзкур очуқ хәтниң компартийә рәһбәрлиригә вә қурултай әзалириға қанчилик тәсир көрситидиғанлиқи мәлум әмәс.

Ши җинпиң 2012‏-йили 11‏-айда партийә һоқуқини өткүзүвалғандин буян, изчил ислаһат елип бериш чақириқиға дуч келиватиду. У, һоқуқ тапшурувалғандин буян өзигә ислаһатчи образини тикләшкә тиришип кәлгән болсиму, бирақ у йәнә компартийиниң һакимийәттики монополлуқ орниға чеқилишқа болмайдиғанлиқини әскәртип кәлгән.

“бейҗиң баһари” журнилидики ху пиң әпәнди, хитай хәлқ қурултийи мәзкур әһдинамини тәстиқлиған тәқдирдиму, униң иҗра қилиниши гуманлиқ, дәп қарайдиған зиялийларниң бири. У, хитай хәлқ қурултийиниң бу чақириққа қулақ селип, уни күнтәртипкә қойидиғанлиқиға еһтимал бәрмәйдиғанлиқини билдүрди. Бирақ униң илгири сүрүшичә, хәлқ қурултийиниң мәзкур әһдинамини күнтәртипкә қоюп тәстиқлиши, уни кечиктүрүп арқиға сүргәндин яхширақ.

Ху пиң әпәнди мундақ дәйду: сиз бу әһдинамини тәстиқлиғандин кейин, өзиниң бәзи ички қанунлириға мәлум түзитишләрни киргүзүп, униңға маслаштурушиңиз, әһдинамигә уйғун кәлмәйдиған бәзи қанунларни өзгәртишиңиз керәк. Шуңа у бу әһдинамини тәстиқлашни халимай кәлди. Бирақ мән баям ейтқандәк у тәстиқлиған тәқдирдиму, бәзи қанунларни өзгәртишни халимаслиқи мумкин. Өзгәрткән тәқдирдиму, әстайидил иҗра қилиши натайин. Чүнки бундақ болушидики ачқучлуқ амил йәнила һакимийәтни компартийә монопол қиливалғанлиқ билән мунасивәтлик. У чәклимигә учрашни, назарәт қилинишни халимайду. У һәтта бәзидә өзи чиқарған қанунларниму аяғ-асти қилиду. Шуңа биз у мәзкур әһдинамини мақуллиған тәқдирдиму, чоң үмид күтүп кәтмәсликимиз лазим. Бирақ биз йәнә шу нәрсини унтуп қалмаслиқимиз керәк. Униң бу әһдинамини мақуллишиниң өзи иҗабий бир қәдәм. Әгәр у буни тәстиқлиса, бу арқилиқ униңға әһдинамигә хилап бәзи қанунларни өзгәртиш һәққидә илгириләп бесим ишлитишкә болиду.

“б д т сиясий һәқләр вә пуқралар һоқуқи әһдинамиси” 1966-йили мақуллинип 1976‏-йили рәсмий йолға қоюлған. Мәзкур әһдинамә “хәлқара иқтисади, иҗтимаий вә мәдәнийәт әһдинамиси” билән бир қатарда хәлқара кишилик һоқуқ хитабнамисиниң әң муһим икки толуқлима һөҗҗитиниң бири. У, б д т ниң шәхсләрни қоғдаш, һаятлиқ һоқуқи, аз санлиқ милләтләр һоқуқи, диний әркинлик, сөз вә йиғилиш әркинликини қоғдаш, сайлаш-сайлиниш, адил сотлиниш һоқуқиға капаләтлик қилиш қатарлиқ нурғун мәсилиләргә четишлиқ муһим өлчими.

Мәзкур әһдинаминиң 8‏-маддиси һашарни чәкләшкә мунасивәтлик болуп, 9‏-маддиси қолға елинип әйибләнгәнләрниң өзини ақлап, әйибләшни рәт қилиш һоқуқиға капаләтлик қилиш, 27‏-маддиси аз санлиқ милләтләрниң өз мәдәнийити, диний етиқади вә тилини қоғдаш, ишлитиш һоқуқиға капаләтлик қилишқа мунасивәтлик.