Xitay ziyaliyliri xelq qurultiyidin b d t puqralar hoquqi ehdinamisini testiqlashni telep qildi

12-Nöwetlik xitay xelq qurultiyi we siyasiy kéngeshning memliketlik yighini bashlinishqa az qalghan bir peytte, bir türküm xitay ziyaliyliri birleshme imzaliq ochuq xet élan qilip, xitay xelq qurultiyidin bu qétimqi yighinda b d t ning kishilik hoquqqa munasiwetlik muhim bir ehdinamisini testiqlashni telep qilghan.

Xitayning kishilik hoquq, qanun, axbarat we tetqiqat sahesidiki ziyaliylirining xelq qurultiyigha yollighan birleshme imzaliq ochuq xétide, 12‏-qurultayning téz heriket qilip, b d t ning “Siyasiy heqler we puqralar hoquqi ehdinamisi” ni testiqlishini, bu arqiliq mezkur ehdinamini emeliyleshtürüp, xitayning kishilik hoquq tereqqiyatini algha sürüsh telep qilin'ghan. Ochuq xette, xitay dölet kabinéti asasiy qanun boyiche 5‏-mart bashlinidighan yighin'gha mezkur ehdinamini testiqlash heqqide teklip layihe sunushqa chaqirghan.

Xitay hökümiti “B d t siyasiy heqler we puqralar hoquqi ehdinamisi” ni 1988-yili imzalighan bolsimu, biraq mezkur ehdiname xelq qurultiyida basturup qoyulghan. Béyjing hökümiti ehdinamining testiqlanmighanliqini bahane qilip, ijra qilishni izchil kéchiktürüp kelgen. Lékin xitay ehdinamige imza qoyghan 15 yildin buyan xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining, Uyghur, tibet, mongghul uyushmilirining we xitay öktichilirining mezkur ehdinamini tézrek testiqlash heqqidiki bésimigha uchrap keldi.

Xitay néme üchün mezkur ehdinamini testiqlashni kéchiktürüp keldi? amérikida turushluq xitay ziyaliysi, chet'eldiki xitaylarning eng chong öktichi zhurnili “Béyjing bahari” ning bash muherriri xu ping ependining bildürüshiche, junggo hökümiti xelq'araning junggogha ilgirilep arilishishidin ensirep, mezkur ehdinamini testiqlashni kéchiktürüp kelgen.

Xu ping ependi: u, bu ehdiname maqullansa téximu éghir bésimgha uchraydighanliqini bilidu. Shunga bu nuqtini oyliship ehdinamini testiqlashni kéchiktürüp keldi. U testiqlighan teqdirdimu, uning ijra qilishini kütmeslik kérek. U ehdinamini izchil testiqlimay keldi. U ijra qilsun-qilmisun, testiqlash bilen testiqlimasliq arisida perq barliqini bilidu. Sen uni testiqlighandin kéyin xelq'ara jem'iyet séning ehdinamining maddilirigha xilapliq qilghanliqingni tutuwélip, séni téximu asan tenqid qilalaydu. Bu ehwalda junggo da'irilirining ichki ishlirimizgha arilashqanliq, dep tenqidni ret qilishi qiyin'gha toxtaydu. Chünki xelq'ara jem'iyet junggoni kishilik hoquqqa tajawuz qilghanliq toghruluq nurghun qétim tenqid qilghan. Junggo hökümiti buni izchil ichki ishlirimizgha arilashqanliq, dep keldi. Eger u bu ehdiname testiqlap qoysa, uning bu bahanisi aqmay qalidu. Mana bu uning mezkur ehdinamini testiqlimasliqidiki asasliq seweblerning biri, dep körsetti.

Ochuq xetke hazirgha qeder xé wéyfang, wang lishyong, maw tobin, jang ming, pu jichyang, xé bing, dey ching qatarliq kishilik hoquq, qanun, axbarat, tetqiqat sahesidiki 120 din artuq xitay ziyaliysi imza qoyghan. Ular mezkur xelq'ara ehdiname insaniyetning hoquq, erkinlik we izzet hörmetke sazawer bolush telipige wekillik qilidighanliqini eskertip “Ehdinamini testiqlash kishilik hoquq döliti qurup, junggoni asas qanun bilen idare qilish prinsipini algha süridu we emeliyleshtüridu” dégen.

Biraq, mezkur ochuq xetning kompartiye rehberlirige we qurultay ezalirigha qanchilik tesir körsitidighanliqi melum emes.

Shi jinping 2012‏-yili 11‏-ayda partiye hoquqini ötküzüwalghandin buyan, izchil islahat élip bérish chaqiriqigha duch kéliwatidu. U, hoquq tapshuruwalghandin buyan özige islahatchi obrazini tikleshke tiriship kelgen bolsimu, biraq u yene kompartiyining hakimiyettiki monopolluq ornigha chéqilishqa bolmaydighanliqini eskertip kelgen.

“Béyjing bahari” zhurnilidiki xu ping ependi, xitay xelq qurultiyi mezkur ehdinamini testiqlighan teqdirdimu, uning ijra qilinishi gumanliq, dep qaraydighan ziyaliylarning biri. U, xitay xelq qurultiyining bu chaqiriqqa qulaq sélip, uni küntertipke qoyidighanliqigha éhtimal bermeydighanliqini bildürdi. Biraq uning ilgiri sürüshiche, xelq qurultiyining mezkur ehdinamini küntertipke qoyup testiqlishi, uni kéchiktürüp arqigha sürgendin yaxshiraq.

Xu ping ependi mundaq deydu: siz bu ehdinamini testiqlighandin kéyin, özining bezi ichki qanunlirigha melum tüzitishlerni kirgüzüp, uninggha maslashturushingiz, ehdinamige uyghun kelmeydighan bezi qanunlarni özgertishingiz kérek. Shunga u bu ehdinamini testiqlashni xalimay keldi. Biraq men bayam éytqandek u testiqlighan teqdirdimu, bezi qanunlarni özgertishni xalimasliqi mumkin. Özgertken teqdirdimu, estayidil ijra qilishi natayin. Chünki bundaq bolushidiki achquchluq amil yenila hakimiyetni kompartiye monopol qiliwalghanliq bilen munasiwetlik. U cheklimige uchrashni, nazaret qilinishni xalimaydu. U hetta bezide özi chiqarghan qanunlarnimu ayagh-asti qilidu. Shunga biz u mezkur ehdinamini maqullighan teqdirdimu, chong ümid kütüp ketmeslikimiz lazim. Biraq biz yene shu nersini untup qalmasliqimiz kérek. Uning bu ehdinamini maqullishining özi ijabiy bir qedem. Eger u buni testiqlisa, bu arqiliq uninggha ehdinamige xilap bezi qanunlarni özgertish heqqide ilgirilep bésim ishlitishke bolidu.

“B d t siyasiy heqler we puqralar hoquqi ehdinamisi” 1966-yili maqullinip 1976‏-yili resmiy yolgha qoyulghan. Mezkur ehdiname “Xelq'ara iqtisadi, ijtima'iy we medeniyet ehdinamisi” bilen bir qatarda xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisining eng muhim ikki toluqlima höjjitining biri. U, b d t ning shexslerni qoghdash, hayatliq hoquqi, az sanliq milletler hoquqi, diniy erkinlik, söz we yighilish erkinlikini qoghdash, saylash-saylinish, adil sotlinish hoquqigha kapaletlik qilish qatarliq nurghun mesililerge chétishliq muhim ölchimi.

Mezkur ehdinamining 8‏-maddisi hasharni chekleshke munasiwetlik bolup, 9‏-maddisi qolgha élinip eyiblen'genlerning özini aqlap, eyibleshni ret qilish hoquqigha kapaletlik qilish, 27‏-maddisi az sanliq milletlerning öz medeniyiti, diniy étiqadi we tilini qoghdash, ishlitish hoquqigha kapaletlik qilishqa munasiwetlik.