Milletler ishlirigha mes'ul xitay emeldarining tibet, Uyghur mesilisi heqqidiki qarishi tenqidke uchridi

Xitay qoralliq küchlirining xelq'araliq chong bazar etrapida kocha charlawatqan körünüshi. 2009-Yili 14-iyul, ürümchi.

Xitay siyasiy kéngesh diniy-milliy ishlar komitétining mudiri ju wéichün, charshenbe küni tibet aptonom rayonluq hökümet tor békitide Uyghur, tibet mesililiri heqqide maqale élan qilip, xitay hökümitining hazirqi tibet we Uyghur siyasiti özgermeydighanliqi we gherb haman bir küni xitayning bu ikki mesilidiki meydanini qobul qilidighanliqini körsetti.

Biraq, ju wéychünning sözi gherb kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we xitay öktichilirining tenqidige uchridi.

Ju wéychün charshenbe küni élan qilghan maqaliside, xitayning tibet we Uyghur mesilisidiki nuqti'ineziri gherbning bu mesilidiki pikrini yéngidighanliqini eskertip, “Waqit xitayning teripide ikenliki”, gherbning tibet we Uyghur mesilisidiki pikrini diqqetke almasliqni tekitligen.

Ju wéychün ilgiri uzun yil xitay kompartiyisi birliksep bölümining mes'ulluq wezipisini atqurup, xitay merkizi hökümitining tibet rohaniy dahiysi dalay lama bilen élip barghan tinchliq söhbitige bashchiliq qilghan.

Uning maqalisi Uyghur élide qanliq toqunushlar küchiyip, xelq'ara jem'iyetning jiddiy diqqitini qozghawatqan mezgilde élan qilindi. Hazir xitay memliketlik siyasiy kéngishi milliy we diniy ishlar komitétining mudirliq hoquqini atqurup kéliwatqan ju wéychün yene, gherbning haman bir küni xitayning tibet we Uyghur mesilisidiki nuqti'inezirini qobul qilidighanliqini bildürgen.

U, junggoning xelq'ara mesililerge téximu köplep arilishishi, shizang we shinjangning dunyagha téximu keng échiwétishigha egiship, téximu köp gherblikler shizang we shinjangning ré'alliqini téximu yaxshi chüshinip yétidu, dégen. Biraq u, shizang we shinjangning nöwettiki ré'alliqining qandaq ré'alliq ikenlikige chüshenche bermigen.

Ju wéychünning maqalisi tibet we Uyghur weziyitini yéqindin közitip kéliwatqan gherb kishilik hoquq teshkilatliri we xitay öktichilirining derhal diqqitini qozghidi. Xeter astidiki xelq we milletler teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul xadimi ulrix déli'usning qarishiche, ju wéychün mesilini meghlubiyet -ghalibiyet mesilisige aylanduruwalghan. Biraq bu yerdiki mesile kimning kimni yéngishi emes, tibet we Uyghurlarning kishilik hoquqigha hörmet qilish mesilisidur.

U mundaq dédi: aldi bilen bu urush qilip, axirida gherb xitaygha qarshi yaki xitay gherbke qarshi ghelibe qilish mesilisi emes. Bu sherqiy türkistan we tibettiki kishilik hoquq qandaq bolidu, dégen mesile. Eger u kishilik hoquqni algha sürmise yaki yaxshilimisa, xenzular bilen Uyghur we tibetler otturisida téximu zor zorawanliq we qarshiliq yüz béridu. Shunga bu, az sanliq milletler mesilisidiki urushta kimning ghelibe qilish mesilisi emes. Chünki biz urush qilmaywatimiz yaki biz jama'et pikri toplash kürishi qilmaywatimiz. Biz uning asasi kishilik hoquqni emeliyleshtürüshni, tibet sherqiy türkistanda xitay asasi qanuni we qanunlirini ijra qilishni tewsiye qilduq. Eger xitay özining qanun we asasi qanunigha dawamliq hörmet qilmisa we uni dawamliq ijra qilmisa, her ikki xelqning ümidi pütünley üzülüp, bu zorawanliq we milliy jiddiylikni kücheytidu. Öz ara qarshiliq héchkimning menpe'etige xizmet qilmaydu. Uyghur we tibetlermu buninggha qiziqmaydu.

Ju wéychün, xitayning nuqti'ineziri hazir gherb elliride ajiz orunda bolsimu we qismenlikni teshkil qilsimu, biraq u “Tarixning éqimi” gha wekillik qilidighanliqini ilgiri sürüp, gherb axiri dalay guruhi we sherqiy türkistanning heqiqiy yüzini tonup yétidu, dégen. U, buning üchün uzun waqit, murekkep we éhtiyatchanliq bilen tirishchanliq körsitishke we sewrchanliq qilishqa toghra kélidighanliqi eskertip, biraq waqit xitayning teripide turuwatqanliqini ilgiri sürgen. Biraq amérikida turushluq xitay weziyet analizchisi jang wéygu ependining qarishiche, xitayning shinjang, shizang mesilisidiki nuqti'ineziri tarixiy éqimgha wekillik qilghan bolsa, Uyghur we tibetlerning ehwali hazirqidek bolmaytti.

U: uning qilghan bu sözliri uningda étiqad we intilishning yoqluqigha wekillik qilidu. Uning sözi biperwaliqtin bashqa nerse emes. Kompartiye dölet qurghanda marksizim-léninizimliq milliy siyaset yolgha qoyghan. U milletlerning öz teqdirini özi belgilesh, milliy munasiwetlerde nurghun wedilerni bergen. Bu hetta junggoning asasi qanunigha otturigha qoyulghan. Lékin ularning hakimiyet idare qilish waqti uzarghanséri, uning öz waqtidiki wedisige emel qilmighanliqi, özining qanunidiki wedilerge ri'aye qilmighanliqini yoshuralmas bolup qaldi. Méning hés qilishimche tarixiy éqim del ularning hökümi we siyasitining tetürige qarap kétiwatidu. Eger ular tarixiy éqimgha boylap mangghan bolsa, u hazirqidek bolmaytti. Heqiqet aldida merdane turghan bolatti, dep körsetti.

Jang wéygo ependining ilgiri sürüshiche, xitay kelgüside Uyghur éli we tibettiki siyasitini özgertishke mejbur bolupla qalmaydu, belki kompartiyening özimu özgirishke mejbur bolidu.

U mundaq deydu: kelgüside shinjang we shizangdiki milliy siyasetning özgirishini qoyup turayli, kompartiyening özimu özgiridu. Mana bu tosup qalghili bolmaydighan dewr éqimi, bir xil yölinishtur. Tarixiy bu yolni tallaydu. Yene bir jehette men ju wéychünning bundaq déyishige ejeblinip kiymeymen. Méningche buni chüshinishke bolidu. Chünki kompartiye hakimiyet sorawatqan'gha 60 nechche yil boldi. Shinjangda zorawanliq siyaset yürgüziwatqan'ghimu uzun yillar boldi. Ju wéychünning özi bu xil zorawanliq siyasitige tayinip mewjut bolup kelgen menpe'et guruhigha mensup. Bu siyaset bir türküm ademlerni béqiwatidu. Kompartiye ichidiki bezi aqillar bu siyasetning meghlup bolghanliqi, xataliqi we jinayet ikenlikini hés qildi. Biz junggodiki torlarning özide kompartiyening öz waqtida shinjang mesilisige qandaq qol tiqip, sowét bilen sodilishidighan bazigha aylandurghanliqini ashkarilidi. Bu reswachiliqini kompartiye ichidiki kishiler pash qiliwatidu. Buning özi hakimiyet ichidiki dewr éqimini körüp yetken aqillarning wijdani mes'uliyetni yéniklitishke urunup, ju wéychün'ge oxshash kishiler qoghdap kelgen nersini pash qiliwatqanliqi, heqiqiy ehwal arqiliq junggo xelqini terbiyilewatqanliqini körsitidu.

Xeter astidiki milletler we xelqler teshkilatidiki ulrix déli'usning qarishiche, ju wéychünning “Gherb axiri shinjang we shizangning ré'alliqini chüshinip yétidu” dégen sözi ézitquluqqa ige. U, xitay hökümiti da'im weziyetni ijtima'iy, siyasiy jehetlerde omumyüzlük yaxshilinip méngiwatqanliqini eskertip keldi. Lékin bizning alghan tesiratimiz perqliq. Biz ichki mongghul, tibet we sherqiy türkistan weziyitini, u yerdiki yerlik ahalining ehwalini analiz qilip, nurghun mesililerni bayqiduq, dep körsetti.

Déli'us ependi, yene, eger xitay hökümiti özining hazirqi milliy siyasiti özgertmey dawamliq yolgha qoysa, buning toqunushni kücheytidighanliqi, biraq toqunush kücheyse, kompartiye aqiwitige mes'ul bolushi kéreklikini agahlandurdi.