Patrik méyér: “Xitayning esebiylikke qarshi kürishi Uyghurlarni radikallashturmaqta”

“Yéngi amérika fondi” binasida ötküzülgen “Xitayning shinjangdiki esebiylikke qarshi tirishchanliqliri Uyghurlarni radikallashturuwatamdu?” namliq léksiye bérish yighining tor elani. 2016-Yili 8-aprél, washin'gton.

Amérikining paytexti washin'gton shehiridiki “Yéngi amérika fondi” orunlashturghan ammiwi siyasetke da'ir léksiyede tetqiqatchi patrik méyér xitayning Uyghurlar diyarida “Esebiylikke qarshi turush” namida yolgha qoyuwatqan siyasiy pa'aliyetlirining shu jaydiki Uyghurlarni radikal qiliwetkenlikini emeliy misallar arqiliq chüshendürdi.

8-Aprél küni washin'gton shehiridiki “Yéngi amérika fondi” binasida ötküzülgen “Xitayning shinjangdiki esebiylikke qarshi tirishchanliqliri Uyghurlarni radikallashturiwatamdu?” namliq léksiyide xitaydiki milletler mesililiri boyiche tonulghan mutexessis patrik méyér mexsus doklat berdi.

U doklatida ötken atmish yil jeryanida Uyghurlarning xitaydin ayrilip chiqish arzusida asasen özgirish bolmighanliqini, emma xitay hakimiyitining Uyghurlardiki bu arzuni boghup tashlash tedbirlirining oxshimighan namlarda otturigha chiqqanliqini eslitip ötti. U alahide qilip yéqinqi yigirme yil ichide Uyghurlar rayonidiki qarshiliq heriketlirining meyli san yaki kölem jehette bolsun oxshashla éship méngiwatqanliqini, xitay hakimiyitining bolsa 1990-yillardiki yumshaq siyaset basquchidin hazir qattiq qolluq tedbirler basquchigha ötkenlikini tekitlidi. U öz qarishini mundaq dep ipadilidi.

“Shuningdin kéyin shinjang xitayning bir qismi bolup qaldi, Uyghurlarmu “Ulugh jungxu'a a'ilisi” ning bir ezasi boldi, ularning tariximu xitay tarixigha mensup qilindi. 1952-Yilidiki bu bir parche teshwiqat resimidila Uyghurlarning bu xildiki omumiy weziyetke qarshi chiqiwatqanliqi teswirlen'gen: mustehkem yiltiz tartqan hemde sanjaq-sanjaq méwe tutqan bu zor derex xitayning simwoli, bu zor derextiki munu bir shax bolsa shinjangning simwoli؛ nahayiti az sandiki bir top kishiler, yeni Uyghurlar bolsa bu shaxni derextin yulup tashlimaqchi boluwatidu. Mana bu Uyghurlarning qelbidiki mushu zor derextin ayrilip chiqip musteqil bolush xahishining ipadilinishi. Emeliyette Uyghurlar bu jayni "shinjang" démeydu, ular “Sherqiy türkistan” yaki “Uyghuristan” dégendek bashqiche namlarda ataydu. Shinjangda néme ishlar boluwatqanliqini xulasiligende, dawalghuwatqan weziyet, Uyghur milletchiliki we diniy étiqad erkinliki qatarliqlar heqqide 1990-yilliri deslep bolup siyasiy, idiyiwi we ijtima'iy mesililer süpitide otturigha chiqqan idi. Shu waqitlarda herqaysi axbarat wasitilirimu xuddi shu weqelerni köpinche dégüdek jinayi qilmishlar, zorluq heriketliri, bixeterlik mesilisi dégendek shekilde teswirlep kelgen idi. 2001- We 2002-yiligha kelgende bular “Üch xil küchler”, yeni térrorchilar, bölgünchiler we esebiy küchler dep ataldi. 2009-Yili bu chüshenche mustehkemlendi. Shinjangda Uyghur milletchiliki we diniy étiqad pa'aliyetliri dölet bixeterliki mesilisi süpitide qarilidu, emma bundaq ehwal xitayning bashqa ölkiliride mewjut emes. Chingxey, gensu, ningshya qatarliq qoshna ölkilerde kishilerning diniy étiqad pa'aliyitide héchqandaq cheklime yoq. Buninggha a'it cheklimiler peqet shinjangdila mewjut.”

Léksiye dawamida patrik méyér xitay hakimiyitining Uyghurlargha qarita ikki xil ölchem qollinish ehwalining éghirliqini, buning bilen Uyghurlardiki omumyüzlük naraziliqning kücheygenlikini alahide tekitlidi. U bu xildiki “Esebiylikke qarshi turush” teshwiqatlirining emeliyette Uyghurlarni radikallashturuwatqanliqini alahide tilgha aldi. Uning qarishiche, xitay dölitining eng yéngi siyasiti bolghan “Bir belwagh, bir yol” sho'ari astidimu islam dini heqqidiki teshwiqatta Uyghurlar bashqiche mu'amilige uchrawétiptu.

U mundaq dédi: “Emdi sel néridiki mesililerge ötsek, xitay kompartiyisige bu mesililer besh qoldek ayan. Bu ehwal bizning qolimizdiki bu pakitta toluq eks étidu. Bu resimni men birnechche ay awwal béyjing ayrodromida tartqan. Bu resim “Bir belwagh bir yol” teshwiqati üchün sizilghan. Bu resimde islami shekilde chirayliq héjablan'ghan bir qizning “Qur'an” öginiwatqanliqi teswirlen'gen. Shinjangda bu xil resim qanunsiz hésablinidu, kishiler uni tesewwurmu qilalmaydu. Emma ‍ottura asiyadin ibaret bu belwagh teshwiqati üchün bolsa kérek, xitay hökümiti mushundaq bir ijabiy shey'ini qobul qilghan, shundaqla buni ijabiy, hörmetke sazawer hemde qoghdashqa tégishlik bir hadise süpitide namayan qilghan. Eger bu resimni shinjanggha élip barsa, u kishi özini shu haman türmide köridu. Xitayning öz teshwiqatliri mushundaq bir ‏-birige zit. Bu resimni biz bayatin körgen, bu resim shinjangda teshwiq qilin'ghan. Mawu resim bolsa béyjing ayrodromida bir belwagh bir yol teshwiqati üchün körsitilmekte.”

Léksiye pa'aliyitining axiridiki so'al-jawab bölikide patrik melum bir xitay ziyaliysining Uyghurlardiki radikalliq we xitay hakimiyitining buninggha qarshi qollan'ghan tedbirliri heqqidiki so'aligha jawab berdi. U nuqtiliq qilip mesilining sewebini Uyghurlardin emes, belki xitay hakimiyitining siyaset jehettiki xataliqidin izdesh kéreklikini tekitlidi: “Herqandaq shey'ige baha bergende tarixqa nezer sélishimiz, uning qandaq yosunda royapqa chiqqanliqigha qarishimiz lazim. Ilgiri Uyghurlardin namaz oquydighanlarning unche köp emesliki, shundaqla mestlerning köp uchraydighanliqi heqqide mushu zaldiki Uyghurlarmu men bilen oxshash qarashta bolsa kérek, dep oylaymen. Uyghurlarning milliy kimlikini yaki erkin yötkilishini teqib qilidighan tedbirler yolgha qoyulghandin kéyin, Uyghurlar buninggha “Radikal” lishish arqiliq inkas qayturdi. Bir künde besh waq namaz oqush normal bir musulman üchün radikalliq emes. Namaz oqumaydighanlarning meschitke bérip namazxanliqqa jör bolushi belkim ularning teqib qilin'ghan milliy kimlikini namayish qilishtiki bir türlük usuli bolsa kérek. 1980-Yillarda derweqe nurghun meschitler sélin'ghan, emma u waqitlarda sheherlikler unchilik namazxanliq qilip ketmeytti, ayallarmu unchilik héjablinip yürmeytti. Méningche, bu yerdiki mesile Uyghurlar “Radikal” bolup ketkenliki üchün xitay hökümiti “Radikalliqqa qarshi” tedbir qolliniwatqini yoq, eksiche xitayning siyasiti we tedbirliri radikal bolup ketkenliki üchün Uyghurlar “Radikal” liq bilen inkas qayturuwatidu. Shunga bu “Radikalliq” emes. Bir ayalni kochida tosupla béshidiki héjabni yulup tashlash-hazir ashular qiliwatqan qiliqning biri. Emma bundaq qilmish insanning yürikini zéde qilidu. Buning üchün qattiq qanun, mukemmel nizam kérek. Mesilen, firansiyede héjabliq mektepke bérish cheklen'gen. Kishiler buningdin oxshashla renjidi. Emma bu hergizmu yügürüp chiqipla qilidighan ish emes. Eger Uyghurlar bir yerge barmaqchi bolsa, pütkül muhit ularni radikallishishqa mejburlaydu, ularning kimliki, téléfoni tekshürülidu. Xewiringiz bar, eger Uyghurlar béyjinggha barsa turidighan'gha méhmanxana tapalmaydu.”

Pa'aliyet axirida yighin ishtirakchiliridin biri, dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi ömer qanat ependi xitayning néme üchün ghayet zor küch serp qilip “Diniy esebiylikke qarshi turush” dégen namda Uyghurlarning diniy étiqad pa'aliyetlirini cheklewatqanliqi heqqide öz qarashlirini bayan qildi. Uning qarishiche, nöwette Uyghurlarning milliy kimlikini saqlap qélishta din muhim amil hésablinidighanliqi üchün xitay hakimiyiti Uyghurlarning diniy étiqadini ajizlashturush we yoq qilishni asasiy nishan qiliwétiptu.

Patrik méyér xelq'ara munasiwetler ilmi boyiche kambrij uniwérsitétidin doktorluq unwani alghan bolup, hazir “Yéngi amérika fondi” ning xelq'ara bixeterlik bölümining tetqiqatchisi bolup ishlewatidu.

Pa'aliyetke washin'gtondiki bir qisim Uyghur ziyaliyliri, washin'gton etrapidiki bir qisim xitaylar, aliy mekteplerning oqughuchiliri we jem'iyettiki Uyghurlar mesilisige qiziqquchi her sahe kishiliri qatnashti. “Yéngi amérika fondi” ning mu'awin re'isi pétér bérgén léksiyige riyasetchilik qildi.