Ilham toxti: “Uyghurlargha qaritilghan tengsiz siyaset özgermise, jang chünshen dewridimu yaxshilinish bolmaydu”

Nur bekri bilen wang lechwan pichirlashmaqta. 2009-Yili 6-mart, béyjing.

Düshenbe küni xitayning shinxu'a agéntliqi qatarliq hökümet xewerliride, aptonom rayonluq partkomning sékrétari jang chünshyenning wezipisini tibet aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'goning ötküzüwalidighanliqi élan qilindi. Xelq'ara taratqularda mezkur xewer heqqide élan qilin'ghan analizlarda 2009-yildiki 5-iyul ürümchi naraziliq namayishidin kéyin, xitay merkizi hökümiti teripidin rayon weziyitini yaxshilash ümidide teyinligen emeldari jang chünshennimu yötkeshke mejbur bolghanliqi munazire témisi bolmaqta. Xitay hökümitining Uyghur siyasitini tenqidlep, Uyghurlarning qanuniy heqlirini telep qilghanliqi üchün 2014-yili “Bölgünchilik we qutratquluq” bilen eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependi, 2010-yili 5-ay mezgilide radiyomizda pikir bayan qilip, xitay merkizi hökümiti eger Uyghurlargha qaratqan tengsiz siyasitini özgertmise, xelqning naraziliqini qozghighan qattiq qol emeldar wang léchünning ornigha jang chünshenni teyinligen teqdirdimu Uyghur weziyitide yaxshilinish bolmaydighanliqini tekitlep, xitay hökümitining “Shinjang siyasiti”ge we teyinlen'gen emeldar jang chünshen'ge ümidwar qarimaydighanliqini bildürgen idi.

Xitay merkizi hökümiti teripidin 2010-yili Uyghur diyarigha partkom sékrétari qilip teyinlen'gen emeldar jang chünshenning 6 yildin kéyin tuyuqsiz wezipisidin qaldurulghanliqi heqqidiki deslepki xewerler ötken heptining jüme küni chet'ellerdiki xitay démokratliri tor béketliri we xelq'ara taratqularda tarqilip, xitay merkizi hökümitining Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari jang chünshenni yötkishidiki sewebler heqqide türlük perezler otturigha chiqqan idi.

Jang chünshenning Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétarliq wezipidin qaldurulushidiki sewebler heqqidiki analizlarning beziliride jang chünshenning xitayning nöwettiki re'isi shi jinpinggha qarshi guruh yeni ilgiriki sabiq xitay re'isi jyang zéminning yéqinliridin bolghanliqi tekitlinip, jang chünshenning yötkiwétilishi “Yéngi re'is shi jinpingning qarshi guruhtikilerni tazilap, öz hakimiyitini mustehkemlesh taktikisi” dep teriplendi. Yene bezi analizlarda “Xitay merkizi hökümitining ilgiri Uyghur rayonida qattiq qarshiliqqa uchrighan qattiq qol emeldar wang léchüenning ornigha teyinligen emeldari jang chünshennimu yötkeshke mejbur bolushi, jang chünshyen dewridimu Uyghurlarning naraziliqi küchiyip, rayonda qarshiliq heriketlirining yenimu köpiyishi xitay merkizi hökümitini rayon'gha qaratqan siyasitide amalsiz qaldurghanliqining ipadisi” ikenliki tekitlendi.

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasitini tenqidlesh we Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini telep qilish bilen xelq'arada tonulghan Uyghur ziyaliysi ilham toxti ependi, 2014-yili xitay da'iriliri teripidin “Bölgünchilik we milliy qutratquluq” jinayiti bilen eyiblinip muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilinishtin ilgiri, radiyomiz bilen ötküzgen söhbetliride xitay merkizi hökümitining Uyghurlargha qaratqan siyasiti we Uyghur diyarigha teyinlen'gen emeldarlar heqqide öz qarashlirini köp qétim bayan qilghan bolup, ilham ependi, 2010-yili 5-ayda xitay merkizi hökümiti teripidin échilghan “Shinjang xizmet yighini” mezgilide ziyaritimizni qobul qilip, xitay merkizi hökümitining Uyghur siyasiti we 2010-yili Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari qilip teyinlen'gen emeldar jang chünshen heqqide öz qarashlirini bayan qilghan idi.

Ilham toxti ependi merkizi hökümet teripidin teyinlen'gen emeldar jang chünshen heqqide eyni chaghda taratqularda élan qilin'ghan “Jang chünshen Uyghur rayonida yumshaq mötidil siyaset yürgüzüshi mumkin” dégendek perezlerge reddiye bérip, “Eger merkizi hökümet Uyghur aptonom rayonigha qaratqan tengsiz siyasitini özgertmise, teyinlen'gen emeldar jang chünshenmu, bundin ilgiri merkizi hökümetning Uyghur aptonom rayonigha teyinligen emeldarliri wang léchüen, nurbekrilerge oxshashla Uyghurlarning qarshi élishigha érishmeydighan emeldargha aylinidighan” liqini bildürgen.

Ilham toxti ependi özining bundaq déyishtiki seweb heqqidimu toxtilip, “Jang chünshen peqet merkizi hökümetning shinjanggha qaratqan siyasitining ijrachisi. Merkizi hökümet ‛shinjanggha yardem‚ namida Uyghur diyaridiki yer üsti, yer asti bayliqlirini ichkiridiki 19 ölke, sheherning paydilinishigha bölüp bérishni qarar qildi. Merkizi hökümetning bu qararida yerlik Uyghurlarning menpe'eti emes, belki merkizi hökümet we rayon'gha köchürüp kélin'gen köp sandiki köchmenlerning menpe'etini chiqish nuqtisi qilin'ghan. Jang chünshen qatarliq teyinlen'gen emeldarlar merkizi hökümetning Uyghurlargha qaratqan bu xil tengsiz siyasitining ijrachiliri. Shunga jang chünshen dewridimu Uyghurlarning naraziliqi sewebidin qozghilidighan qarshiliq heriketliri toxtimaydu” dégen idi.

Xitay merkizi hökümiti 2010-yili 3-ay mezgilide jang chünshenni Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari qilip teyinligendin buyanqi 6 yil mezgilide Uyghur diyarida, Uyghurlarning naraziliqi sewebidin qozghalghan qarshiliq heriketliri toxtimidi. Bolupmu, 2013-yili yaz peslide yüz bergen “Pichan lükchün weqesi”, 2013-yil “30-Öktebir béyjing tyen'enmén meydanidiki aptomobilda adem soqush weqesi”, 2014-yili “1-Mart künming poyiz istansisi pichaqliq hujumi”, 2014-yili “30-Aprél ürümchi poyiz istansisidiki pichaqliq hujum we partlitish weqesi”, “2014-Yili 22-may ürümchi etigenlik bazar partlitish hujumi”, “2014-Yil 28-iyul yeken xangdi élishqu yéziliridiki qarshiliq we qanliq basturush”, “30 Iyul qeshqer héytgah jama'esining xitayperes imami jüme tahirning pichaqlinip öltürülüshi”, 2015-yili aqsu bay nahiyiside yüz bergen “18-Séntebir xitay kömür kéni we saqchilargha hujum qilish weqesi” qatarliqlar 2009-yili 5-iyul ürümchi naraziliqidin kéyin xelq'arada zor munazire qozghighan weqeler bolup, bularning hemmisi Uyghur aptonom rayonigha teyinlen'gen emeldar jang chünshen dewride yüz bergen.

Xitay merkizi hökümiti 2014-yili yüz bergen “22-May ürümchi etigenlik bazar hujumi”din kéyin Uyghur diyarida yüz bergen qarshiliq heriketlirini “Térrorluq hujumliri” dep élan qilip, 2014-yili 23-maydin 2015-yili 22-maygha qeder bolghan bir yilni xitay döliti boyiche bir yilgha sozulghan “Térrorluqqa zerbe bérish yili” dep élan qilghan. Xelq'ara taratqulardimu jang chünshen Uyghur aptonom rayonigha partkom sékrétari bolghan mezgilge baha bérilip, “Xitay hökümitining yéngi nöwetlik re'isi shi jinping we Uyghur aptonom rayonigha wang léchüendin kéyin teyinlen'gen partkom sékrétari jang chünshen dewride Uyghur diyari naraziliq kücheygen, qarshiliq heriketliri shiddetlik bolghan tinchimas zémin'gha aylandi” dep teriplen'gen we Uyghur ziyaliysi ilham toxtining 2010-yili xitay merkizi hökümitining Uyghurlargha qaratqan tengsiz siyasitini özgertishni tekitlep, rayon'gha partkom sékrétari qilip teyinlen'gen emeldar jang chünshen'ge ümidwar qarimaydighanliqi heqqidiki qarashliri ispatlan'ghan idi.