Xitay kadirlirining Uyghur a'ililirini “Makan” qiliwélishi küchlük ghulghula qozghidi

Xitay kadirliri Uyghur a'ililirini “Makan” qilip, siyasiy teqiblesh élip barmaqta.

Xitay kadirliri Uyghur a'ililirini “Makan” qilip, siyasiy teqiblesh élip barmaqta.

Uyghur diyarida 2017-yilidin bashlap ewj élishqa bashlighan “Milletler ittipaqliqi” we “Tughqanlishish” siyasiy sho'ari herqaysi jaylardiki xitay kadirlirini “Töwen'ge chüshüsh” ke shuningdek özliri turushluq jaylardiki Uyghur a'ililiri bilen “Tughqanlishish” qa righbetlendürgen idi. Bu yil kirgendin bashlap bu xildiki “Tughqanlishish” pa'aliyitining ötken mezgillerge oxshash ayda birer-ikki qétim “Yoqlap bérish” bilen kupayilinish ornigha, muntizim halda shu a'ililerde yémek-ichmek, yétip-qopush pa'aliyetliride birge bolush, shu arqiliq “Bir a'ile bolush” ni ishqa ashurushni telep qiliwatqanliqi melum. Xitay axbaratliri bolsa bu halni “Qattiq zerbe bérish” herikitining bir muhim terkibi qismi süpitide teshwiq qilmaqta.

Xitay axbarat wasitiliri we herqaysi ijtima'iy taratqularda élan qilin'ghan bu heqtiki xewer hemde süretlerdin melum bolushiche, 2018-yilidin bashlap xitay ishchi-xizmetchiliri qerellik yosunda Uyghur a'ililirige bérip “Yétip-qopushta birge bolush” ni omumlashturghan. Buningda xitay kadirliri özlirige teqsimlen'gen Uyghur a'ililiri bilen “Bir öydiki bir supida bille uxlash” ni ishqa ashurushqa kirishken. Melum bolushiche, bu xil qerellik “Bir a'ile bolush” ta Uyghur a'ililiri “Ziyaret” ke kelgen xitay kadirlirigha özlirining dunya qarishi, siyasiy qarishi hemde da'imliq turmushi qatarliqlarni melum qilip turushi lazim iken.

Amérikidiki aktip Uyghur pa'aliyetchilerdin roshen abbas özining deslep bu heqtiki ehwalni anglighanda bedenlirining shürkinip ketkenlikini, shundaqla néme déyishini bilelmey turup qalghanliqini bildürdi.

“Kishilik hoquqni közitish teshkilati” ning bu heqtiki doklatida xitay kadirlirining bu xildiki “Mejburlash xaraktérlik ziyaret” pa'aliyetlirining Uyghur a'ililiri behrimen bolushqa tégishlik shexsiyet hoquqi, kündilik turmush hemde medeniyet heqlirige qilin'ghan dexli-teruz ikenliki körsitilidu hemde “Xitay hökümiti atalmish ‛qattiq zerbe bérish herikiti‚ ni hemde buninggha munasiwetlik barliq heq-hoquq depsendichilikini derhal toxtitishi shert,” dep xitab qilinidu.

Mezkur teshkilatning xadimliridin maya wang bu heqte toxtilip, buni “Hazir shinjangdiki musulman a'ililirining yémek-ichmek hemde yétip-qopush adetliri, jümlidin ularning kündilik hayati özige tewe hayatliq makanida izchil hökümetning küchlük nazaritide bolup kelmekte,” dep körsitidu.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen bu heqte toxtilip, xitay hökümitining “Milletler ittipaqliqi” teshwiqatining nöwettiki “Hemme millet bir a'ile bolush” qa yüzlinishide Uyghur diyaridiki zulum we uninggha qayturulghan inkasning muhim rol oynighanliqini tekitleydu.

Mezkur doklatta alahide gewdilendürülgen yene bir nuqta shuki, xitay hökümitining ijtima'iy muqimliqni emelge ashurush namida “El rayini bilish, elge nep yetküzüsh, elni mayil qilish” namidiki pa'aliyetni pa'al qanat yaydurup kéliwatqanliqi, buning bolsa yéqinqi mezgilde “Milletler ara inaqliq berpa qilish” dégen namda “Bir a'ile bolush” pa'aliyitige tereqqiy qiliwatqanliqi bolghan. Melum bolushiche, 2017-yili dékabir éyidila xitay hökümiti bir milyondin artuq xitay kadirni seperwerlikke keltürüp, yéza-qishlaqlardiki Uyghurlarning öyliride “Az dégende bir hepte bille turush” ni telep qilghan.

Doklatta körsitilishiche, bu xildiki “Bir a'ile bolush”qa ewetilgen xitay kadirliri özliri bilen turmush adetliri jehette asman-zémin perq qilidighan Uyghur a'ililiride turush jeryanida shu a'ilining nopus ehwali, diniy étiqadi qatarliq xususiy uchurlirini toplighan shundaqla bu jeryanda özliri bayqighan “Gheyriy ehwallar”, jümlidin nöwettiki “Muqimliq” weziyitige ziyanliq qilmishlarni aktipliq bilen “Tüzetken”. Ular “Shi jinping idiyesi”, xitay kompartiyesining “Uyghurlargha qiliwatqan ghemxorluqi” dégenler heqqide uzundin-uzun chüshenche bergen shuningdek “Pan türkizm” we “Pan islamizm” idiyelirining xetiridin saqlinishqa agahlandurghan.

Roshen abbas bu heqte söz bolghanda bu xildiki “Bir a'ile bolush”qa ewetilgen xitay kadirlirining shu a'ilining bir terkiwi qismi bolush ornigha ularni közitidighan “Köz-qulaq”qa aylinip qéliwatqanliqini, shunga bundaq ehwalda Uyghurlar bilen xitaylar otturisida “Inaqliq” berpa qilishning mumkin emeslikini tekitleydu.

Xitay hökümitining “Bir a'ile bolush” sho'arini wasite qilip turup, xitay kadirlirini mejburiy yosunda Uyghurlarning öylirige orunlashturushi heqqide pikir qilghan ilshat hesen mushu teriqide Uyghurlarning en'eniwi dunya qarishida muqeddes sanilidighan a'ile muhitining bu sho'ar üchün qurban qiliniwatqanliqini bildürdi. Emma xitaylarning bu usul arqiliq Uyghurlarning öyliridiki qaranchuqsiz qéliwatqan gödek perzentlirini özlirige mayil bir ewlad qilip yétildürüp chiqish urunushini emelge ashmaydighan xiyal, dep körsetti.

Melum bolushiche, nöwettiki “Bir a'ile bolush” pa'aliyitining bir muhim mezmuni Uyghurlargha xitayche ögitish bolmaqta iken. Buningda qolliniliwatqan asasiy usul xitay dölet shé'iri ögitish, kompartiyeni medhiyeleydighan naxshilarni ögitish bolmaqta iken.