Сабиқ совет иттипақиниң йимирилиши вә униң хитайға көрсәткән тәсири һәққидә мулаһизиләр қозғалди

Сабиқ совет иттипақи парчиланғанлиқиға 25 йил болған бир мәзгилдә, униң йимирилишиниң һәр вақит уни өзигә өрнәк қилип кәлгән хитай компартийисигә көрсәткән тәсири һәққидә муназириләр қозғалмақта. Бу муназириләрдә көрситилишичә, ши җинпиң дәвридә хитайдики өктичи пикирләрниң қаттиқ бастурулуши, аз санлиқ милләтләргә қаритилған бесимниң артиши вә ғәрб билән дүшмәнлишишниң күчийишниң сәвәби дәл совет иттипақиниң йимирилишидин елинған хата дәрс билән мунасивәтлик икән.

1991- Йили 26- декабир күни коммунизмниң бүйүк қорғини һесаблинидиған сабиқ совет иттипақи йимирилгәндин кейин дуняда зор тәсир пәйда қилған иди. Мәлум болушичә, у мәзгилләрдә нурғун көзәткүчиләр совет иттипақини һәр җәһәттин өзигә үлгә елип кәлгән хитай компартийисиниңму узунға қалмайла йиқилидиғанлиқини пәрәз қилишқан. Бирақ аридин 25 йил өткән болсиму, хитай компартийиси йимирилиш әмәс, әксичә техиму қаттиқ бир түзүм билән, техиму һакиммутләқ бир йөнилишкә қарап маңған. Бир қисим көзәткүчиләр, хитай компартийисиниң йәниму қаттиқ қол сиясәтләрни йүргүзүшидики сәвәбни униң бу тарихи вәқәдин чиқарған хата савиқиниң нәтиҗиси, дәп қарайдикән. Мәсилән, “ташқи сиясәт” журнилида елан қилинған “хитай совет иттипақиниң йимирилишидин дәрс алмиди” намлиқ мақалиниң аптори җәймис палмерниң мулаһизә қилишичә, өзиниң партийә қурулушидин аз санлиқ милләтләр сияситигичә болған барлиқ сиясәтлиридә совет иттипақини әйнән көчүрүп кәлгән хитай компартийиси совет иттипақиниң йимирилишидин қаттиқ чөчүп кәткән. Шуңа у совет иттипақидәк болуп қалмаслиқ үчүн дәрһал сиясәтлиридә өзгириш елип барған. Бирақ, җәймис палмер хитай компартийисини йимирилиштин хата савақ алди, дәп қарайдиған болуп, у мақалисидә буни изаһлап өткән. Униң мулаһизә қилишичә, хитай компартийиси совет иттипақиниң йимирилиш сәвәблириниң бирини уларниң коммунизм идийисидә чиң турмай, ғәрбниң идийисини қобул қилғанлиқида дәп қариған, шуңа хитай һөкүмити җамаәт пикригә сәзгүрлишип, униң йөнилишини контрол қилишни ашурған.

Йәнә бири, хитай һөкүмити әйни чағда украинийә вә әзәрбәйҗанда күчләнгән милләтчиликму сабиқ совет иттипақиниң йимирилишигә йол ечип бәргән, дәп қариған. Шуңа дәрһал тәдбир елип, өз ичидики аптоном район вә милләтләргә қаратқан сияситини чиңитқан, шундақла өзиниң рәсмий баянлиридики “миңзу” йәни милләт аталғуси орниға хитайдики “етник аз санлиқлар” дегән аталғуни ишлитишкә башлиған. Хитай һөкүмити ундин башқа йәнә, өзини иқтисадий җәһәттин күчләндүрүш билән тәң, совет иттипақиниң йимирилиши ичидин әмәс, тешидин болған, йәни ташқи күчләр сәвәб болған дегән идийини күчәп илгири сүргән. Җәймис палмер мақалисидә бу һәқтә мундақ дегән : “ йеңи сиясәт йөнилиши наһайити аддий у болсиму ‛ғәрбни әйибләш вә горбачефқа охшаш ғәрбчә идийини елип киргән совет лидерлирини әйибләш‚ тин ибарәт. Мана бу немә үчүн һазир хитайниң чәтәлләрниң һөкүмәткә қарашлиқ органлириға қаттиқ қол сиясәт йүргүзүватқанлиқини, хитай ахбаратлириниң немә үчүн америкиға ениқла дүшмәнчә муамилә қиливатқанлиқини вә немә үчүн ахбарат чәклимисиниң шунчә күчийиватқанлиқини йорутуп беридиған сәвәблириниң биридур.

Чәтәлләрдики уйғур көзәткүчиләр болса сабиқ совет иттипақи йимирилишиниң уйғурларниң һаятиғиму зор тәсир елип кәлгәнликини билдүриду. Америкидики уйғур паалийәтчиси, вәзийәт анализчиси нурмәмәт мусабай әпәнди бу тарихи вәқә уйғурларға мустәқиллиқ үмиди елип келиш билән тәң, зиммисидики бесимни йәниму күчәйтивәткәнликини билдүрди.

Тәтқиқатчи җәймис палмер ташқи сиясәт журнилида елан қилинған юқиридики мулаһизисидә, һазир хитайда совет иттипақиниң йимирилишигә совет компартийәсиниң өзиниң сәвәнликлири сәвәб болди, дегән көз қарашлар пүтүнләй өзгирип униң орнини ғәрбниң тәсири билән болди, дегән идийиниң алғанлиқини, бундин кейин хитайда ғәрб дүшмәнликиниң йәниму күчийидиғанлиқини, партийиниң өз қудритини техиму зорайтидиған тәдбирләрни алидиғанлиқини билдүргән вә хитай һөкүмитиниң һазир буниңдин келип чиқидиған зор тарихи ақивәтни көрмәскә селиватқанлиқини билдүргән.

Нурмәмәт мусабай әпәндиму сөзидә, хитай һөкүмитиниң қаттиқ қоллуқ сиясәтлириниң һаман бир күни бир партлашқа сәвәб болидиғанлиқини билдүрди.

Бундин илгири америкидики даңлиқ хитай ишлири мутәхәссиси давид шамбавму вал стрит журнилида елан қилған “хитайниң чөкүши -хитайниң һалакәт оюни башланди” мавзулуқ зор тәсир қозғиған мақалисидиму мушу идийини оттуриға қойған иди. У мақалисидә “хитайниң ‛қудрәтлик‚ адими ши җинпиң өктичи авазларни җимиқтуруш арқилиқ вә чирикликкә қарши уруши арқилиқ һакимийитини қоғдап қелишни үмид қилмақта. У хитайниң михайил горбачиви болуп қалмаслиқ үчүн бәлни қаттиқ бағлиди. У горбачифтәк болмаймән, дәп туруп, лекин йәнә шу охшаш ақивәткә земин һазирлаватқан болуши мумкин. Униң залимлиқи хитайдики системини вә җәмийәтни қаттиқ җиддийликкә селип, уни партлаш нуқтисиға әкелип қоймақта” дәп язған иди.