Sabiq sowét ittipaqining yimirilishi we uning xitaygha körsetken tesiri heqqide mulahiziler qozghaldi

Sabiq sowét ittipaqi parchilan'ghanliqigha 25 yil bolghan bir mezgilde, uning yimirilishining her waqit uni özige örnek qilip kelgen xitay kompartiyisige körsetken tesiri heqqide munaziriler qozghalmaqta. Bu munazirilerde körsitilishiche, shi jinping dewride xitaydiki öktichi pikirlerning qattiq basturulushi, az sanliq milletlerge qaritilghan bésimning artishi we gherb bilen düshmenlishishning küchiyishning sewebi del sowét ittipaqining yimirilishidin élin'ghan xata ders bilen munasiwetlik iken.

1991- Yili 26- dékabir küni kommunizmning büyük qorghini hésablinidighan sabiq sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin dunyada zor tesir peyda qilghan idi. Melum bolushiche, u mezgillerde nurghun közetküchiler sowét ittipaqini her jehettin özige ülge élip kelgen xitay kompartiyisiningmu uzun'gha qalmayla yiqilidighanliqini perez qilishqan. Biraq aridin 25 yil ötken bolsimu, xitay kompartiyisi yimirilish emes, eksiche téximu qattiq bir tüzüm bilen, téximu hakimmutleq bir yönilishke qarap mangghan. Bir qisim közetküchiler, xitay kompartiyisining yenimu qattiq qol siyasetlerni yürgüzüshidiki sewebni uning bu tarixi weqedin chiqarghan xata sawiqining netijisi, dep qaraydiken. Mesilen, “Tashqi siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Xitay sowét ittipaqining yimirilishidin ders almidi” namliq maqalining aptori jeymis palmérning mulahize qilishiche, özining partiye qurulushidin az sanliq milletler siyasitigiche bolghan barliq siyasetliride sowét ittipaqini eynen köchürüp kelgen xitay kompartiyisi sowét ittipaqining yimirilishidin qattiq chöchüp ketken. Shunga u sowét ittipaqidek bolup qalmasliq üchün derhal siyasetliride özgirish élip barghan. Biraq, jeymis palmér xitay kompartiyisini yimirilishtin xata sawaq aldi, dep qaraydighan bolup, u maqaliside buni izahlap ötken. Uning mulahize qilishiche, xitay kompartiyisi sowét ittipaqining yimirilish seweblirining birini ularning kommunizm idiyiside ching turmay, gherbning idiyisini qobul qilghanliqida dep qarighan, shunga xitay hökümiti jama'et pikrige sezgürliship, uning yönilishini kontrol qilishni ashurghan.

Yene biri, xitay hökümiti eyni chaghda ukra'iniye we ezerbeyjanda küchlen'gen milletchilikmu sabiq sowét ittipaqining yimirilishige yol échip bergen, dep qarighan. Shunga derhal tedbir élip, öz ichidiki aptonom rayon we milletlerge qaratqan siyasitini chingitqan, shundaqla özining resmiy bayanliridiki “Mingzu” yeni millet atalghusi ornigha xitaydiki “Étnik az sanliqlar” dégen atalghuni ishlitishke bashlighan. Xitay hökümiti undin bashqa yene, özini iqtisadiy jehettin küchlendürüsh bilen teng, sowét ittipaqining yimirilishi ichidin emes, téshidin bolghan, yeni tashqi küchler seweb bolghan dégen idiyini küchep ilgiri sürgen. Jeymis palmér maqaliside bu heqte mundaq dégen : “ Yéngi siyaset yönilishi nahayiti addiy u bolsimu ‛gherbni eyiblesh we gorbachéfqa oxshash gherbche idiyini élip kirgen sowét lidérlirini eyiblesh‚ tin ibaret. Mana bu néme üchün hazir xitayning chet'ellerning hökümetke qarashliq organlirigha qattiq qol siyaset yürgüzüwatqanliqini, xitay axbaratlirining néme üchün amérikigha éniqla düshmenche mu'amile qiliwatqanliqini we néme üchün axbarat cheklimisining shunche küchiyiwatqanliqini yorutup béridighan seweblirining biridur.

Chet'ellerdiki Uyghur közetküchiler bolsa sabiq sowét ittipaqi yimirilishining Uyghurlarning hayatighimu zor tesir élip kelgenlikini bildüridu. Amérikidiki Uyghur pa'aliyetchisi, weziyet analizchisi nurmemet musabay ependi bu tarixi weqe Uyghurlargha musteqilliq ümidi élip kélish bilen teng, zimmisidiki bésimni yenimu kücheytiwetkenlikini bildürdi.

Tetqiqatchi jeymis palmér tashqi siyaset zhurnilida élan qilin'ghan yuqiridiki mulahiziside, hazir xitayda sowét ittipaqining yimirilishige sowét kompartiyesining özining sewenlikliri seweb boldi, dégen köz qarashlar pütünley özgirip uning ornini gherbning tesiri bilen boldi, dégen idiyining alghanliqini, bundin kéyin xitayda gherb düshmenlikining yenimu küchiyidighanliqini, partiyining öz qudritini téximu zoraytidighan tedbirlerni alidighanliqini bildürgen we xitay hökümitining hazir buningdin kélip chiqidighan zor tarixi aqiwetni körmeske séliwatqanliqini bildürgen.

Nurmemet musabay ependimu sözide, xitay hökümitining qattiq qolluq siyasetlirining haman bir küni bir partlashqa seweb bolidighanliqini bildürdi.

Bundin ilgiri amérikidiki dangliq xitay ishliri mutexessisi dawid shambawmu wal strit zhurnilida élan qilghan “Xitayning chöküshi -xitayning halaket oyuni bashlandi” mawzuluq zor tesir qozghighan maqalisidimu mushu idiyini otturigha qoyghan idi. U maqaliside “Xitayning ‛qudretlik‚ adimi shi jinping öktichi awazlarni jimiqturush arqiliq we chiriklikke qarshi urushi arqiliq hakimiyitini qoghdap qélishni ümid qilmaqta. U xitayning mixayil gorbachiwi bolup qalmasliq üchün belni qattiq baghlidi. U gorbachiftek bolmaymen, dep turup, lékin yene shu oxshash aqiwetke zémin hazirlawatqan bolushi mumkin. Uning zalimliqi xitaydiki sistémini we jem'iyetni qattiq jiddiylikke sélip, uni partlash nuqtisigha ekélip qoymaqta” dep yazghan idi.