Xitay hökümiti intérnétqa qaratqan qamalini “Dölet bixeterlik istratégiyisi” namida yürgüzmekchi

Xitay re'isi shi jinping dunya intérnét yighinida sözlewatqan körünüsh. 2015-Yili 16-dékabir, wuxen.

Xitay döletlik intérnét uchur ishxanisi 27-dékabir seyshenbe küni “Dölet intérnét bixeterliki istratégiyisi” namliq höjjetni élan qilghan idi.

Xelq'ara kishilik hoquq organliri buning xitaydiki intérnét we pikir erkinlikini yenimu ilgirilep qamal qilidighanliqini bildürmekte. Melum bolushiche, bu höjjet chet'ellerning xitayda turushluq shirketliri we musteqil organliriningmu xizmitini qiyinlashturidiken.

Xitay döletlik intérnét uchur bashqurush ishxanisi seyshenbe küni “Dölet intérnét bixeterliki istratégiyisi” namliq bir höjjetni élan qilghan idi. Bu höjjetning élan qilinishi xelq'ara metbu'atlar we shundaqla xitay weziyitini közetküchilerning diqqitini qozghidi. Nyuyork waqti géziti bu heqtiki xewiride, yuqiridiki höjjetni 2017- yilining xitaydiki intérnét qollan'ghuchiliri shundaqla xitayda turushluq chet'el téxnika shirketliri hem musteqil organliri üchün yenimu murekkep bir yil bolidighanliqining béshariti, dep körsetken. Nyuyork waqti géziti xewiride bu heqte toxtilip “Ilgiri körülüp baqmighan bu höjjet, xitay hökümitining intérnétqa qaritilghan bashqurushni bir tutashlashturush xizmitining bir parchisi bolup hésablinidu. Téximu keng menidin élip éytqanda, u xitaydiki intérnétqa qaritilghan qattiq kontrolni yenimu kücheytishke urunush herikitining bir namayendisi. Chünki u, xitayda ötken ay resmiyleshken intérnét bixeterlik qanuninimu bésip chüshidu” dep bayan qilghan.

Melum bolushiche, xitay intérnét bixeterlik istratégiyisi merkizi intérnét bixeterlik rehberlik guruppisining biwasite testiqlishi we xitay dölet re'isi shi jinpingning intérnét bixeterlikige kapaletlik qilip, döletni küchlendürüsh istratégiyilik nishanigha asasen tarqitilghan bolup, uningda “Dölet bixeterlikige, dölet hakimiyitige tehdit élip kélidighan, puqralarning shexsi uchur bixeterlikige, döletning iqtisadi menpe'etige, yash-ösmürlerning rohiy, jismaniy saghlamliqigha biwasite ziyan yetküzidighan uchurlarning tarqilishigha zerbe bérish” tekitlen'gen iken.

Amérikidiki béyjing bahari zhurnilining bash muherriri, xitay weziyet közetküchisi xu ping ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide yuqiridiki höjjetke “Intérnét bixeterlik istratégiyisi” dégen namning bérilishining diqqet qozghaydighanliqini bildürüp, buni shi jinpingning qamalning derijisini kötürgenlikining ipadisi deydu. U mundaq dédi: “Istratégiye dégen mesilige kelsek, bu qamalni ipadileydu. Hazir intérnét tori arqiliq alaqe qilish we pikir almashturush intayin asanliship ketti. Shi jinping mana buni özige bir tehdit dep qaraydu. Shunga u, siyasiy jehettin öz hakimiyitige ziyanliq herqandaq qarshi pikirlerni basturushni dölet istratégiyisi derijisige kötürgen gep. Nöwettiki xitay weziyitidin élip éytsaqmu, hökümetke qarshi herqandaq tenqidi pikir bergen kishilerge ‛dölet hakimiyitini aghdurushqa urunush‚ dégendek chong qalpaqlar kiydürülüp basturulmaqta.”

Yéqinda xelq'ara kishilik hoquq orgini bolghan “Erkinlik sariyi” élan qilghan bir doklatida, xitay hökümitining bu yil ichide oxshimighan yéngi qanun-tüzümler, yoshurun yaki ochuq höjjetler arqiliq uchurgha qaratqan kontrolini zor derijide kéngeytkenlikini, jümlidin axbarat-metbu'at organliri, radiyo-téléwiziye, intérnét-tor béketliri, yanfon epliri, neq meydan körünüsh tarqitidighan tor bet yaki qol téléfon eplirining hemmisige yuqiriqigha oxshash buyruq-höjjetlerni chüshürüp, uninggha emel qilmighanlarni, teleplirige emel qilmighan shexs we yaki organlarni jazalashnimu teng kücheytkenlikini bildürgen idi.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi bu heqte toxtalghanda, shi jinping hökümitining intérnét - uchur torini bundaq qattiq qamal qilishi, özige bolghan ishenchisining yoqluqini körsitip béridighanliqini bildürgen.

Xitay weziyet analizchisi xu ping ependi bolsa intérnét torigha qaritilghan qamalning Uyghur we tibet aptonom rayonlirida alahide chingliqini, bu seweblik jazalan'ghan kishilerge bérilidighan jazaningmu alahide éghirliqini bildürdi: “Intérnét kontrolluqi shinjang we tibette alahide küchlük. Bu jaylarda torda ‛dölet bixeterlikige ziyanliq uchurlarni tarqitish‚ dégen jinayet bilen éghir qamaq jazasi bérilgenler xitay ölke, sheherliridin köp we ulargha bérilgen jazamu éghir. Uyghur we tibet puqraliri bir yaqta tursun, shinjangda turushluq xitay puqralirigha bérilidighan jazamu ichkiridiki ölkilerdikige sélishturghanda intayin éghir. Buning tipik misali jang xeytaw. U intérnétta élan qilghan pikirliri seweblik “Intérnétta dölet mexpiyetlikini ashkarilash”, “Milliy öchmenlikke qutratquluq qilish” dégendek jinayetler bilen shinjangdiki sot teripidin 19 yilliq qamaq jazasigha uchridi. Emeliyette uning qilghan gepliri ichkiri ölkilerdiki nurghun tor yazghuchiliriningkidek éghir emes. Ichkiridiki ölkilerde hökümetke qarshi naraziliq pikirlirini jang xeytawdinmu keskin we küchlük ipadiligen nurghun ziyaliylar bar. Ular tutqun qilindi dégen teqdirdimu, jazasi jang xeytawdek éghir bolmaydu. Mana mushula mesilini ochuq körsitip béridu.”

Nyuyork waqti gézitining bu heqtiki xewiride körsitilishiche, yuqiridiki bu höjjet xitaydiki intérnét erkinlikige yenimu éghir bésim peyda qilidighanliqi üchün kishilik hoquq organlirini endishige sélipla qalmay, u yene amérikining téxnika shirketlirinimu oxshashla endishige salmaqtiken. Chünki, ötken aylarda ijra qilishqa bashlighan chet'el shirketliri we musteqil organlirini bashqurush heqqidiki qanunida békitilgen maddilargha asasen, amérikining bir qisim téxnika shirketlirining uchur -sistéma ambarliri xitay da'iriliri teripidin bixeterlik tekshürüshidin ötüshke mejburlan'ghan iken. Eger bu “Intérnét bixeterliki istratégiyisi” dep nam bérilgen höjjet emeliyleshken teqdirde, amérika shirketlirining uchur we sistéma ambarlirini tekshüridighan bixeterlik tekshürüshi birdek omumlashturulidighan bolup, bu weziyet amérika téxnika shirketlirinimu jiddiy oylandurmaqtiken.