Әркинлик сарийи хитайда 2016-йили ичидә ахбаратта чәкләнгән темиларниң көпәйгәнликини билдүрди

Әркинлик сарийи елан қилған “бейҗиңниң 2016-йилидики әң муһим чәклимилири” намлиқ бу йиллиқ баһалаш мәзкур органниң тәтқиқатчиси сара кук тәрипидин тәйярланған болуп, у доклатида мушу бир йил мабәйнидә хитай һөкүмитиниң ахбарат-учурни контрол қилиш, җамаәт пикрини чәкләш вә яки йетәкләш үчүн йолға қойған тәдбирлирини оттуриға қойған болуп, униң ейтишичә, бу йил көзгә көрүнәрлик болған өзгириш хитай компартийисиниң чәклимә қойған тема вә саһәләрниң көпийиши икән. У доклатта, 2016-йили ичидә әң көп нишан қилинған хәвәрләрни тизип чиққан болуп, уларниң биринчиси, партийә вә партийә әмәлдарлириниң образиға тақилидиған хәвәрләр икән. Йәни, хитай һөкүмити бу йил ичидә партийә вә әмәлдарларниң образиға тәсир йетидиған һәрқандақ мәзмунни чәкләш билән биллә, ши җинпиңниң образини йүксәлтидиған мәзмунларни тарқитиш һәққидә охшимиған һөҗҗәтләрни чүшүргән.

Иккинчиси болса, сәһийә вә бихәтәрлик мәсилилири болуп, улар бу йил ичидә кәп чиққан һадисиләр, муһит булғиниши, дора вә йемәк-ичмәк бихәтәрликигә четилидиған хәвәр мәзмунлирини өз ичигә алидикән.

Үчинчиси, чәтәлләрниң хәвәрлири. Мәсилән, хитай һөкүмити һәрқайси ахбарат-учур органлириға америкидики сайлам, тәйвән, шималий корейәниң ядро бомбиси синақ қилиши вә шундақла җәнубий деңиздики игилик һоқуқ күришигә аит хәвәрләрни чәкләш яки униң мәзмунини қандақ контрол қилишни көрситип беридиған 15 хил һөҗҗәт чүшүргән. Болупму хитай компартийисиниң демократийидин йоқсуллуқиға қарита селиштурма боп қалмаслиқи үчүн, чәт дөләтләрдә елип берилған сайлам вә реферандум хәвәрлири әң қаттиқ чәкләнгән болуп, мәсилән, улар америка президент намзатлириниң муназирә программиси, тәйвәндики өктичи партийә лидири сәй йиңвенниң сайламда ғәлибә қилғанлиқи вә шуниңдәк беританийәниң явропа иттипақидин айрилип чиқиш үчүн омумий хәлқ авазға қоюш паалийити дегәндәк хәвәрләрни өз ичигә алидикән.

Ундин башқа йәнә, һөкүмәт кадирлири, сақчиларниң хаталиқлири, сотниң хата һөкүмлири һәққидики хәвәрләр, кишилик һоқуқ адвокатлириниң тутқун қилиниши, иқтисадқа аит хәвәрләр вә шундақла хоңкоңда йүз бәргән вәқәләрму хәвәр қилиниши чәклинидиған яки мәзмуни контрол қилинидиған темилар ичидә болған.

Йәни сара ханимниң ейтишичә, юқириқилардин мәлум болуп турғинидәк, хитай һөкүмитиниң учурниң мәзмуниға қаратқан чәклимисиниң даириси зор дәриҗидә кеңәйгән. Америкидики елшат һәсән әпәнди болса бу һәқтә тохтилип, буниң ши җинпиң һөкүмитиниң әмәлийәттә өзигә болған ишәнчисиниң қанчилик дәриҗидә төвәнликини көрситип беридиғанлиқини ейтти.

Әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси сара кукниң йиллиқ баһалашта ейтишичә, хитай һөкүмити бу йил ичидә охшимиған йеңи қанун-түзүмләр, йошурун яки очуқ һөҗҗәтләр арқилиқ учурға қаратқан контролини ахбарат-учурға еришидиған барлиқ васитиләргичә кеңәйткән. Җүмлидин ахбарат-мәтбуат органлири, радийо-телевизийә, интернет-тор бекәтлири, янфон әплири, нәқ мәйдан көрүнүш тарқитидиған тор бәт яки қол телефон әплириниң һәммисигә юқириқидәк буйруқ-һөҗҗәтләр чүшүрүлгән. Бундин башқа йәнә, хитай һөкүмити йәнә өзлириниң тәләплиригә әмәл қилмиған шәхс вә яки органларни җазалашниму тәң күчәйткән болуп, мәмликәт миқяси бойичә һесаблиғанда, пәқәт бу йил ичидә өзиниң пикрини әркин ипадә қилиш һоқуқини қолланғанлиқи үчүн түрмигә соланғанларниң сани тәхминән 111 нәпәр икән вә уларниң оттуричә җаза муддити 3, 4 йил болған. Сара ханим 111 нәпәр дегән санниң наһайити чәклик учурлар асасида еришилгән санлиқини, болупму уйғур ели вә тибәттин учур елишниң интайин қейинлиқини нәзәрдә тутқанда, әсли рәқәмниң техиму юқири болуши мумкинликини ейтқан. Сара ханимниң көрситишичә, 111 нәпәр тутқунниң мутләқ көп қисми фалунгуң муритлири ундин қалса уйғурлар вә тибәтләр икән.

Елшат һәсән әпәнди хитай җамаитиниң һазир ши җинпиңниң бундақ чәклимилиридин бәк наразилиқини, шуңа елиниватқан барлиқ тәдбирләргә қаримай йәнә торларда тәнқидләрни көрүп турғили болидиғанлиқини, әмма уйғур елидики бундақ тор язғучилириниң болса буниң бәдилини җени билән өтәватқанлиқини ейтти.

Әркинлик сарийиниң бу йил 11-айда елан қилинған йиллиқ әркинлик доклатидиму хитай һөкүмитиниң торға қаратқан башқурушиниң зәрбисигә әң көп учрайдиғанларниң уйғурлар вә тибәтләр икәнликини билдүргән. Әркинлик сарийиниң тәтқиқатчиси медилин ерп бу доклат һәққидә бизгә бәргән мәлуматида бу һәқтә тохтилип “хитайдики көзгә көрүнәрлик мәсилиләр болса, интернетқа еришиш. Мәсилән, һөкүмәт бирәр намайиш чиқишиниң алдини елиш үчүн интернетни тақиветидиған әһваллар, йәнә интернеттики мәзмунларни контрол қилиш вә шундақла интернетни тәқиб қилиш әһвали интайин еғир. Җүмлидин кишиләр өзи торда қилған һәрикәтлири сәвәбидин қолға елинидиған әһваллар интайин омумлашқан... Бундақ әһваллар уйғурлар вә тибәтләргә охшаш аз санлиқ милләтләр районида техиму еғир. Болупму уйғур тор қолланғучилири хитайдики әң еғир зәрбигә учримақта.” дегән. У йәнә, хитайда мақулланған “террорлуққа қарши туруш қануни”ниңму уйғурлар үчүн зор тәһдитликини ейтқан.