Xitay ölkiliridiki “Shinjangliq” oqughuchilar omumyüzlük halda mejburiy yurtigha qayturulghan

Hazir Uyghur rayonidiki we xitaydiki barliq mekteplerning yazliq tetilge qoyup bérilgen mezgili. Bu yil xitay ichidiki aliy mekteplerning yazliq tetil waqti asasen 25-iyundin 28-awghustqiche iken.

Halbuki, chet'ellerdiki bezi Uyghurlar yazliq tetil bashlinishi bilen özlirining xitay ichidiki mekteplerde oquwatqan we anda-sanda alaqiliship turuwatqan qérindashliri bilen bolghan alaqisining pütünley üzülüp qalghanliqini inkas qilmaqta.

Yawropada yashaydighan bir Uyghur xanimning bildürüshiche, özining xitaydiki melum bir uniwérsitétning kompyutér kespide aspirantliqta oquwatqan singlisi, yazliq tetil qoyup bérilishning aldida yurttiki ata-anisi “Terbiyelesh” ke kirip ketkenliktin, iqtisadiy qiyinchiliqni özi hel qilish üchün tetilde yurtqa qaytmay, waqitliq ish tépip ishleydighanliqini éytqan. Biraq, kéyinki heptilerde uning bilen bolghan alaqe üzülüp qalghan. Bu xanim singlisini uning oqutquchisidin sürüshte qilghan.

Singlisining mes'ul oqutquchisi uninggha “Bu yil da'iriler mekteptiki barliq shinjangliq oqughuchilarni tizimlik boyiche yighip özliri bélet élip mejburiy yurtigha yolgha saldi” dégen.
Bu xanim yurttiki ata-anisi bir nechche ay ilgiri lagérgha élip kétilip, öylirige péchet sélin'ghan bir peytte mejburiy yurtigha qayturulghan qérindishining teqdiridin qattiq endishe qilmaqta iken.

Biz bu xanim teminligen téléfon nomuri arqiliq, uning singlisi turghan uniwérsitétning qizlar yataq binasigha téléfon qilip, Uyghur élidin kélip oquwatqan oqughuchilarning bar-yoqlighini soriduq. Yataq binasining közetchisi, bu tetilde yataqlarda “Shinjangliq oqughuchilarning qalmighanliqi” ni bildürdi.

Biz yene xitay ichkiri ölkiliridiki bir qanche uniwérsitétlargha téléfon qilip, ehwal igileshke tirishqan bolsaqmu alaqe baghliyalmiduq.

Xitay da'irilirining 2009-yildiki 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin, barliq studéntlarni qishliq we yazliq tetillerde izchil siyasiy öginishlerge uyushturup, ularning tetillik aram élishighimu kashila qilip kéliwatqanliqi, hetta, bultur yene “10 Ming kishilik studéntlar siyasiy teshwiqat guruppa” lirini teshkillep, ularni asasiy qatlamlarda hökümet siyasitini teshwiq qilishqa orunlashturulghanliqi melum idi.

Xitay da'irilirining bu yil Uyghur élining ichidiki oqutquchi-oqughuchilarni yazliq tetillik mexsus siyasiy öginishlerge orunlashturghandin bashqa yene yazliq tetilde xitay ichkiri ölkilirige bérip oquwatqanlarning hemmisini qayturup kélishte qandaq seweb barliqini éniqlash üchün élip barghan izdinishimiz jeryanida bu heqtiki uchur we matériyallar ichide hetta xitay merkizi hökümitiningmu mexsus 2018-yilliq yazliq tetilde ichkiridiki mekteplerde oquwatqan shinjangliq oqughuchilarni omumyüzlük yurtigha qayturush xizmiti heqqide uqturushi barliqi ashkarilandi.

Xitay ma'arip ministirliqining bu yil 6-ayda xitaydiki barliq uniwérsitétlargha tarqatqan “Shinjangliq oqughuchilarni yurtigha qayturush xizmiti orunlashturushi” namidiki uqturushta, da'iriler “3 Xil küchlerning mekteplerge singip kirishining aldini élish we qanunsiz ünsiz boyum we yumtallirining tarqilishining aldini élish, Uyghur aptonom rayonda élip bériliwatqan milletler ittipaqliqi we ashkara ipade bildürüsh siyasetlirige maslishish” üchün Uyghur aptonom rayonidin kélip ichkiridiki mekteplerde oquwatqan Uyghur we bashqa her qaysi millet oqughuchilarning yurtigha qaytishi shert ikenliki bildürülgen. Qayturulidighanlar yalghuz uniwérsitéti toluq kursi oqughuchiliri bolupla qalmay, belki magistir we doktor aspirantliri hemde her qaysi ijtima'iy teshkilatlar ezaliri shundaqla shinjang toluq ottura sinipliri oqughuchilirini öz ichige alidiken.

Uqturushqa qarighanda, oqughuchilar yurtidiki nopus tewelikige qaytip barghandin kéyin, özini mehelle ish bashqarmisidiki yurtqa qaytqan oqughuchilar xizmiti tarmaqlirigha melum qilip, da'iriler orunlashturghan yazliq tetillik ashkara ipade bildürüsh pa'aliyetlirige qatnishishi shert iken. Ular yene mexsus tarqitilghan yazliq tetillik siyasiy ipade jedwilini toldurup yerlik da'irilerning telepliri boyiche bahalan'ghandin kéyin, bu jedweller tamgha bésilip, ular oquwatqan mekteplerge qayturulidiken. Bu jedwelning bir nusxisi yerlik bashqurush orginida, yene bir nusxisi oqughuchining mektipidiki arxipida saqlinidiken.

Da'irilerning bu qétim ichkiridiki oqughuchilarning hemmisini qayturup kétishke jiddiy qarighanliqi, Uyghur aptonom rayonluq qatnash transport nazariti toridiki bir munasiwetlik uchurdin yenimu ochuq boldi.

Xitay hökümiti bu oqughuchilarni qayturup kélishke zor meblegh ajratqan bolup, mezkur nazaretning tor bétide élan qilin'ghan 2018-yilliq yazliq tetilde ichkiridiki oqughuchilarning yurtigha qaytishi üchün qatnash ishlirini orunlashturushqa munasiwetlik 6 xil tedbirge a'it xewerde jem'iy 150 ming oqughuchini we oqutquchini qayturup kélishte 588 qétim mexsus oqughuchilar wagoni ishqa sélinidighanliqi körsitilgen we ularni yötkeshning bixeter hem teltöküs bolushi alahide tekitlen'gen.

Yawropadin inkas qilghuchi xanimning éytishiche, uning singlisi bulturqi yazliq tetilde yurtqa qaytqinidimu mehelle komitétining siyasiy öginishige orunlashturulghan bolup, da'iriler oqughuchilarni yighip, ularni her küni bayraq chiqirish we siyasiy öginish hemde teshwiqat xizmetlirige salghan iken.

Radiyomizgha inkas qilghuchi yene bir ismini ashkarilashni xalimighan xanim xitay ichidiki melum mektepte oquwatqan singlisining yéqinda bir purset tépip, özige söz qaldurup özidin ensirimeslikni éytqanliqini bildürdi. Singlisi uninggha tetilde qaytip yurtigha kelgen oqughuchilar we oqutquchilarni hökümet da'irilirining nahiyediki mektepke siyasiy öginishke orunlashturghanliqi, heptide besh kün oquydighanliqi, yataq-tamaq shara'itining nacharliqi, sirt bilen hetta a'ile ezaliri bilenla alaqe qilishigha ruxset qilinmaydighanliqidek ehwallarni bildürgen iken.

Da'iriler bu yazliq tetilde xitay ölkiliride oquwatqan Uyghur oqughuchilarnila emes belki, Uyghur aptonom rayonidin bérip oquwatqan her qaysi millet oqughuchilirining hemmisini qoymay qayturup kétishi shundaqla ularni sistémiliq siyasiy meydanini ipadilesh pa'aliyetlirige orunlashturuwatqanliqi közetküchilerningmu diqqitini tartti.

Közetküchilerdin merkizi washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi zübeyre shemsidin xanimning mulahize qilishiche, Uyghur élidin xitay ölkiliridiki mekteplerge bérip oquwatqan oqughuchilar ezeldin xitay hökümiti endishe qilidighan bir topluq bolup kelgen. 1989-Yili, béyjingda oqughuchilar herikiti yüz bergendimu xitay da'iriliri Uyghur élidin barghan oqughuchilarni omumyüzlük qayturup ketken. Shu chaghda da'iriler 4-iyun tyen'enmén weqesining heqiqitini dunyadin yoshurushni meqset qilghan bolsa, bügünmu xitay hökümiti oxshashla, Uyghur élige qarighanda bir qeder erkinlikke ige bolghan, xitay ichkiri ölkiliride oquwatqan Uyghur we bashqa millet oqughuchiliri arqiliq Uyghur élidiki lagérlar mesilisi we bashqa siyasiy bésimlar toghrisidiki uchurlarning tarqilip kétishidin endishe qilmaqta.