Xongkong démokratiyisining kelgüsi endishe peyda qilmaqta
2014.07.09
1-Iyul küni xongkongdiki zor kölemlik namayishni teshkilligüchilerning xongkong saqchi da'iriliri teripidin qatnash tertipini buzdi, dégen seweb bilen tutqun qilinishi xongkongluqlarni we shundaqla kishilik hoquq organlirini qattiq endishige saldi.
Ular, bu tutqun qilish herikitini xongkong siyasitining özgiriwatqanliqining ipadisi bolushi mumkin, dep qarimaqta. Uningdin sirt, xitay hökümitining yene, axbaratchilarning erkinlikini ilgirilep qamal astigha alidighan yéngi tüzümlerni élan qilishi téximu zor ümidsizlik peyda qildi.
Seyshenbe küni, xelq'ara kechürüm teshkilati mexsus bayanat bérip, xongkong da'irilirini tinchliqperwer namayishchilargha jinayet artishqa urunmasliqqa chaqirdi. Ular xongkong edliye da'irilirige yazghan ochuq xétide, xongkongning asasiy qanunlirida we xongkong qol qoyghan alaqidar qanunlarda puqralarning erkin namayish qilish hoquqi we öz pikrini ipade qilishning kapaletke ige qilin'ghanliqini, shunga xongkong saqchi da'irilirining bu nizamlar boyiche tinchliq bilen namayish qilghan bu namayishchilar üstidiki tekshürüshini bikar qilishqa chaqirdi. Biraq, xongkongdiki we chet'ellerdiki közetküchiler xongkong qanunlirining tehditke uchrawatqanliqi qarishida. Ular yéqindin buyan xongkongda boluwatqan özgirishlerni xongkong siyasitining béyjingning tehditi astida ikenlikining namayendisi, dep qarimaqta.
1-Iyul küni xongkong xelqi xitay hökümitining xongkongdiki kontrolluqining éship kétiwatqanliqigha qarita naraziliq bildürüsh we xongkong waliysini özi saylap chiqish hoquqini qolgha keltürüsh üchün kochigha chiqip namayish qilghan idi. 500 Mingdin oshuq kishi qatnashqan bu namayish ademning köplükige qarimay, tinch shekilde ötüp, héchqandaq qalaymiqanchiliq chiqmay ayaghlashqan. Emma namayish ghelibilik ayaghliship 3 kündin kéyin xongkong saqchi da'iriliri mezkur namayishni teshkilligüchilerdin 5 kishini “Qatnash tertipige tesir yetküzüsh” dégen seweb bilen qolgha alghan bolsa, aliy mektep oqughuchiliridin teshkillen'gen namayishchilardin 25 nepirini “Qanunsiz yighilish qilish”, “Ammiwi tertipke buzghunchiliq qilish” dégen seweb bilen tekshürüsh astigha alghan idi.
“Wal strit zhurnili” ning bu heqtiki mulahiziside, xitay hökümitining uzun yillardin buyan shangxey shehirini asiya iqtisadining merkizi qilish küchiyishige qarimay, shangxey shehirining xongkongning ornini alalmasliqidiki eng muhim sewebning xongkongning qanun arqiliq idare qilinishi, edliyining musteqilliqi bilen munasiwetlik ikenlikini shunga eger xongkongni xongkong qilip turghan bu alahidilikler tehditke uchrighan teqdirde buning xongkongluqlar üchün zor yoqitish bolidighanliqini mulahize qilghan. Ular yene, hazir nurghun xongkongluqlarning bu tehditni tonup yetkenliki, shunga ularning bu endishilirini körmeske sélishning yaxshi aqiwet ekelmeydighanliqini eskertken.
Xitay hökümiti bolsa xongkongdiki weqelerni körmeske sélishqa yaki uni ehmiyetsiz qilip körsitishke dawam qilmaqta. Xitayning en'gliyede turushluq bash elchisi lyu shawming “Maliye waqti” gézitide élan qilghan bayanatida, xongkongluqlarning namayishini “Kocha siyasiti” dep atighan we “Kocha siyasetliri démokratiye emes, malimanchiliq we parakendichilik élip kélidu”, dégen. U özining uzun en'gliye we amérikida diplomat bolup turghanliqini, emma héchyerde prézidént yaki bash ministirning omumning namzat körsitishi bilen saylan'ghinini körmigenlikini bildürüp, xongkongdiki namayishchilarni xongkongning asasiy qanunlirining sirtigha chiqip ketkenlikini bildürgen. Xongkong démokrat partiyisining qurghuchisi martén ili bolsa “Gardiyan” gézitige qilghan sözide, béyjing hökümiti bizge peqet “Qorchaq a” we “Qorchaq b” ning ikkisidin birni tallaysen, dewatidu, dégen.
Hökümet xongkongdiki yérim milyondin artuq kishi kochilargha chiqip qilghan namayishni körmeske salmayla qalmastin belki uning chong quruqluqta xewer qilinishiningmu aldini qattiq alghan idi. Xitaydiki wéybo qatarliq tor betlerde namayish heqqidiki munazire témiliri birdek öchürülgen idi. Xitay hökümiti 8-iyul küni shinxu'a agéntliqi arqiliq élan qilghan “Axbarat xadimlirining uchur igilishini bashqurush qollanmisi” ni élan qilishimu xongkongdiki weqeler bilen zich munasiwetlik, dep qaralmaqta.
8-Iyul küni hökümet awazi shinxu'a agéntliqida yer alghan xewerdin qarighanda, mezkur yéngi belgilimide “Muxbirlar, tehrirler we diktorlar dölet mexpiyetlikige a'it herqandaq shekildiki uchurni élan qilsa bolmaydu, u uchurlarni xususiy alaqe wasitiliride tilgha alsa bolmaydu” déyilgen we “Soda uchurliri, omumgha ashkarilanmighan uchurlar” ni ashkarilashqa bolmaydighanliqi eskertilgen. Mezkur yéngi belgilimide oxshashla némining dölet mexpiyetliki, némining soda mexpiyetliki we téxi ashkarilanmighan uchurlar dégen katégoriyege kiridighanliqigha éniq izahat bérilmigen. Démek, xitaydiki muxbirlarning künining téximu tesleshkenlikini, ularning herqachan “Dölet mexpiyetlikini ashkarilash” dégen jinayet bilen téyilip kétish xewpi astida ikenlikini körsitip béridu. Muxbirlarning esli wezipisi bolghan ashkarilanmighan uchurlarni ashkarilash wezipisining xitayda men'i qilinishi bügün xelq'ara metbu'atlarda küchlük inkas qozghidi. Ularning qarishiche, bu yéngi belgilime peqet xitay muxbirliriningla emes chet'el muxbirlirigha qoyulidighan cheklimining küchiyidighanliqining béshariti iken. “Maliye waqti” géziti bu heqtiki xewiride, shi jinping hökümitining chiriklikke qarshi turush kürishi partiyining ichki qismida qozghawatqan ziddiyetler, ijtima'iy weqelerning köpiyishi we xongkongdiki xitay merkizi hökümetke qarshi awazlarning yüksilishi axbaratqa téximu ilgirilep cheklime qoyulushidiki qozghatquch amil, dep qarighan.