Хитай анализчилири: 14-феврал хотән вәқәси чен чүәнгониң қаттиқ бастуруш сияситиниң мәһсули

14-Феврал хотәнниң гума наһийисидә йүз бәргән пичақлиқ һуҗум хотәндә йеқинқи 2 ай ичидә йүз бәргән 3-қетимлиқ тоқунуш.

Мәзкур вәқәниң, партком секретари чен чүәнгониң районда муқимлиқ тәдбирлирини күчәйтип, өткән һәптә хотән җ х идарисиниң муавин башлиқи ниҗат авудун қатарлиқ 6 нәпәр уйғур кадирни вәзиписидин қалдурғанда йүз бериши, таратқулар вә вәзийәт анализчилириниң җиддий диққитини қозғиди.

Бейҗиң баһари журнилиниң баш муһәррири, обзорчи ху пиң қатарлиқ хитай анализчилар бу һәқтә тохтилип, йеқиндин буян уйғур диярида бу хил наразилиқ вәқәлириниң йәнә көпийишигә чен чүәнгониң барғанчә күчәйтиватқан радикал бастуруш сиясити сәвәб болуватқанлиқини агаһландурди.
Хитай таратқулири 14-феврал хәвәр берип, хотәндә пичақлиқ һуҗум йүз бәргәнликини, вәқәдә һуҗумға учриған пуқралардин 5 киши өлүп, 5 киши яриланғанлиқини, пичақлиқ һуҗум қозғиған 3 кишиниң нәқ мәйданда сақчилар тәрипидин етип өлтүрүлгәнликини елан қилди.

Мәзкур вәқәниң хитай мәркизи һөкүмити бултур 8-айда районда 2010-йилдин буян вәзипә өтәп келиватқан әмәлдар җаң чүншәнниң орниға тибәт аптоном районида бир мәзгил вәзипә өтигән чен чүәнгони партком секретари қилип тәйинлигән вә чен чүәнго районда бир қатар қаттиқ бихәтәрлик тәдбирлирини йолға қоюп, районда миллий бастурушни күчәйткән мәзгилдә охшаш районда йүз бәргән 3-қетимлиқ қаршилиқ вәқәси икәнлики диққәт қозғиди.

Чәтәлләрдики вәзийәт анализчилиридин бейҗиң баһари журнилиниң баш муһәррири, обзорчи ху пиң әпәнди вә америкдики форстбург университетиниң профессори, хитайдики мусулманлар мәсилиси тәтқиқатчиси ма хәййүн әпәндиләр мәзкур вәқә вә район вәзийити һәққидә өз қарашлирини оттуриға қоюп, чен чүәнго кәлгәндин буян униң районда йүргүзгән бир қатар радикал сиясәт, бәлгилимилириниң 14-февралдики хотән гума пичақлиқ һуҗумиға охшаш қаршилиқ һәрикәтлириниң йүз беришигә сәвәб болуватқанлиқини илгири сүрди.

Бейҗиң баһари журнилиниң баш муһәррири, обзорчи ху пиң әпәнди, чен чүәнго кәлгәндин буян районда муқимлиқни тәкитләп, йеңидин бир қисим радикал сиясәтләрни йолға қойған болсиму, әмма район вәзийитиниң техиму җиддийлишип, 14-феврал хотән гума пичақлиқ һуҗумиға охшаш вәқәләрниң көпийиши хәлқараниң диққитини қозғаватқанлиқини билдүрди.

Ху пиң мундақ деди:“әлвәттә, чен чүәнго илгирики әмәлдар җаң чүншәнниң орниға тәйинләнгәндин буян, у уйғурларға қарита җаң чүншәндинму радикал бир қатар сиясәтләрни йүргүзди. Әмма у, районда муқимлиқни қанчә тәкитләп, җиддий тәдбирләрни көпәйткәнсери, уйғурларниң наразилиқи күчийип, қаршилиқ һәрикәтлири көпәйгән вәзийәт шәкилләнди. Нөвәттә у йолға қойған бир қисим қаттиқ бәлгилимиләр вә барғанчә көпийиватқан қаршилиқ һәрикәтлири хәлқара таратқулар вә кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң җиддий диққитини қозғаватқан мәсилиләрниң биригә айланди. Бу һәқтики муназириләрдә ‛чен чүәнго муқимлиқни тәкитлигәнсери муқимсизлиқ шунчә күчийиватиду‚, ‛чен чүәнго тибәттә аллиқачан мәғлуп болған бәлгилимиләрни уйғурларға көчүрүп әкелип райондики миллий зиддийәтни өткүрләштүрүвәтти‚ дегәндәк инкаслар оттуриға қоюлуп, униң радикал бастуруш сиясәтлири тәнқидлиниватиду.”

Ху пиң әпәнди йәнә, чен чүәнго кәлгәндин буян районда вәзипә иҗра қиливатқан уйғур қатарлиқ һөкүмәт кадирлириға ишәнмәслик, миллий айримичилиқ позитсийисини ашкара ипадилигәнликини тилға елип, униң бу хил миллий айримичилиқ сияситиниң уйғурларниң омумий кәйпиятидики наразилиқиниң күчийишигә сәвәб болғанлиқини тәкитлиди.

Ху пиң “чен чүәнго кәлгәндин буян, хитай һөкүмәт органлирида ишләватқан бир қисим уйғур кадирлар тәкшүрүш нишани қилинди. У кәлгән 3 айниң ичидила бирқанчилиған уйғур кадирлар интизамға еғир дәриҗидә хилаплиқ қилиш, вәзиписини ада қилмаслиқ, бөлгүнчиләргә қарши мәйдани ениқ болмаслиқ қатарлиқ қалпақлар кийдүрүлүп вәзиписидин қалдурулди. Үрүмчидики қанун-әдлийә, сақчи органлири вә қәшқәр қатарлиқ җәнубий уйғур диярида уйғур кадирлар асас қилинип, садақитини ипадиләш қәсәмяд йиғинлири өткүзүлди. Йезиларда мәдәнийәт инқилаби дәвридикидәк өзини-өзи паш қилиш йиғинлири ечилип, кишиләрдин өзидики диний радикаллиқ ипадилири вә һөкүмәтниң сияситигә қарши идийә-һәрикәтлирини иқрар қилиш тәләп қилинди. Бу әһвал адәттики уйғур пуқралиридила наразилиқ қозғап қалмастин, бәлки хитай һөкүмитиниң сияситини иҗра қиливатқан уйғур кадирлири арисидиму наразилиқ кәйпиятини күчәйтивәтти.”деди.

Профессор ма хәййүн әпәнди районда барғанчә күчийиватқан наразилиқ кәйпияти вә 14-феврал пичақлиқ һуҗумиға охшаш қаршилиқ һәрикәтлиригә йеңи әмәлдар чен чүәнгониң тибәттә йүргүзгән бир қатар радикал сиясәтлирини уйғурларға тәкрар йүргүзүватқанлиқи сәвәб болғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “омумий җәһәттин елип ейтқанда, мән уйғур диярида йеқиндин буян наразилиқниң күчийип, 14-феврал пичақлиқ һуҗумиға охшаш қаршилиқ һәрикәтлириниң көпийишиниң сәвәбини, йеңи әмәлдар чен чүәнгониң тибәт аптоном районида аллиқачан мәғлуп болған бир қатар радикал сиясәтлирини уйғурларға мәҗбурий көчүрүп кәлгәнликиниң нәтиҗиси дәп қараймән. Бултур 9-айда чен чүәнго кәлгәндин буян униң тәшәббуси билән диний ашқунлуққа зәрбә бериш күчәйтилди, бултур 5-айда илгирики әмәлдар җаң чүншән кетиштин аввал йолға қойған паспортта бир мәзгил әркин болуш сиясити 100 күн ичидила бикар қилинип, бир қисим районларда уйғурларниң паспортлири мәҗбури йиғивелинди. Чен чүәнго йиғинларда миллий инақлиқ, уйғур-хитай қошмақ туғқандарчилиқини тәкитлигән болсиму, әмма әмәлийитидә миллий айримичилиқни ашкара ипадиләп, нуқтилиқ һалда йәрлик уйғур кадирларға зәрбә берип, уйғурларға қарита тәкшүрүш, вәзиписидин қалдуруш тәдбирлирини йолға қойди. Мәсилән, өткән һәптә хотәндә җ х орунлирида ишләйдиған 6 нәпәр уйғур кадир бирла вақитта вәзиписидин қалдурулуп, тәкшүрүшкә йолланди. Мана бу әһваллар районда уйғур-хитай оттурисидики миллий зиддийәтни йәниму кәскинләштүрди.”

Ху пиң әпәнди йәнә, чен чүәнгониң районда йүргүзүватқан бу хил қаттиқ бастуруш сиясити вә радикал тәдбирлириниң район вәзийитини техиму кәскинләштүридиғанлиқини агаһландуруп, “әгәр, уйғур дияридики сиясәт мушундақ давамлашса, районда қаршилиқ вәқәлири йәниму көпийиши муқәррәр. Буниң нәтиҗисидә, хитай һөкүмитиниң уйғур дияридики һөкүмранлиқиму җиддий хирисқа дуч келидиған вәзийәт шәкиллиниду. Бундақ әһвалда 2009-йилдики 5-июл үрүмчи вәқәсидәк зор көләмлик наразилиқ йәнә йүз бериши мумкин. Шуңа хитай мәркизий һөкүмити уйғурларға қаратқан радикал бастуруш сияситигә җиддий өзгәртиш киргүзүши, райондики миллий зиддийәтниң йәниму күчийишиниң алдини алидиған тәдбирләрни қоллиниши зөрүр” деди.

Профессор ма хәййүн әпәнди болса, хитай мәркизи һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан сияситидә йеқин арида өзгириш болушиға үмидвар қаримайдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди: “хитай мәркизи һөкүмитиниң 19-қурултийи ечилғучә, чен чүәнгониң бу хил радикал бастуруши давамлишиши, һәтта техиму күчийиши мумкин. Һазир хитай мәркизий һөкүмитиниң ички қисмида һоқуқ талишиш күриши давамлишиватмақта. Бу әһвалда мәркизий һөкүмәтниң йеқин арида уйғурларға қаратқан сияситидә бир өзгириш болуши натайин. Чүнки, хитай мәркизий һөкүмитиниң уйғур районида йүргүзүватқан сиясити йәрлик уйғур хәлқиниң мәнпәәтини чиқиш қилип түзүлмигән, бәлки хитай дөлитиниң сиясий, иқтисадий мәнпәәтини асас қилған. Шуңа мән уйғур вәзийитидә яхшилиниш болушиға үмидвар қаримаймән.”