Proféssor akira: xitay milliti rehberlikidiki milliy aptonom rayon

Yaponiye hokaydo uniwérsitéti xitay ishliri mutexessisi proféssor akira fujimoning “Xitaydin nepretlinish dewridiki xitay nezeriyisi” namliq kitabi neshr qilin'ghan.

Kitab jem'iy töt babtin terkib tapqan. Kitabta asasliqi xitay kompartiyisining yaponiye bilen bolghan tarixi we hazirqi diplomatik munasiwetliri, ikki dölet otturisidiki majiralar, xitaydiki wetenperwerlik terbiyisidin ibaret xitay ma'aripidiki milletchilik éngini yétildürüsh terbiyisi, xitaydiki milletler mesilisi qatarliq xitay hakimiyiti we jem'iyitide saqliniwatqan bir qatar mesililer üstide tepsiliy mulahize élip bérilghan.

Proféssor akira kitabining birinchi babidiki “Xitay milliti rehberlikidiki milliy aptonom rayon” dégen qismida mundaq bayan qilghan: xitay xelq jumhuriyitining teshwiqatidiki her millet xelqi inaq, barawer dégen sho'ari pütünley yalghan. Néme üchün dégende, xitayda üzlüksiz yüz bériwatqan azsanliq milletlerning hökümetke qarshi namayishliri,milletler arisidiki toqunushlar, topilanglar xitayning bu shu'arining tüptin yalghanliqini toluq ispatlaydu. Xitaydiki azsanliq milletlerge bérilgen milliy aptonom rayon, mundaqche éytqanda, xitayning bu milletlerni kontrol qilish siyasitidur. Aptonom rayon dégenlik “Öz aldigha hökümet qurush, toluq aptonomiye hoquqigha ige bolush, aptonom rayonning bash rehberliri choqum yerlik milletlerdin bolush” dégenliktur. Emma xitayda déyiliwatqan aptonom rayon nezeriyisi bilen emeliyettiki aptonom rayonlarda yürgüzülüwatqan qanun,emir-permanlar, siyasetler eksiche bolup, aptonom rayonning barliq hoquqi we küchi xitay kompartiyisining ilikide. Buning tipik misali Uyghur aptonom rayoni bilen tibet aptonom rayonidur. Ilgiri Uyghurlar bilen tibetler öz tupraqlirida öz hakimiyitige özi ige bolghan bolsimu,emma xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin buyan ta hazirghiche aptonom rayonning sikrétari xitay millitidin teyinlinip keldi. Aptonom rayon'gha sékrétar bolush Uyghur, tibetlerge menggü nésip bolmidi. Aptonom rayonning rehberliri bir qanche yilda bir qétim almashturulghan bolsimu, emma Uyghur aptonom rayonining sékrétari wang léchu'en 15 yil izchil halda hoquq tutup keldi. Bu dégenlik aptonom rayon xitay millitining qolida.Xitay merkizi hökümiti xitay millitining qoli arqiliq aptonom rayonda özlirining siyasetlirini yürgüzidu. Xitay kompartiyisi aptonom rayonning xitay hökümitining siyasitidin chetnep ketmesliki üchün emeliy hoquqni xitay millitige bérip, quruq aptonom rayon dégen namini Uyghur, tibetlerge bergen.

Uzun yillar xitaydiki aptonomiye qanuni üstide izdinish élip barghan, Uyghur aptonom rayon toghrisida köpligen maqalilerni élan qilghan tomo'é xanim ziyaritimizni qobul mundaq dédi:
-Shinjang Uyghur aptonom rayoni dégen nam bolsimu, emma uningda aptonom rayon'gha munasip héchqandaq hoquq yoq. Aptonom rayon peqetla xitay kompartiyisining bashqurushida.

Proféssor akira maqaliside, xitayning aptonom rayon siyasitining bashqa ellerdiki hakimiyetlerning az sanliq milletler rayonigha tutqan siyasitidin tolimu perqliq milletler siyasiti ikenlikini bayan qilip, bu heqte mundaq dégen:
‏-Aptonom rayonning 90% iqtisadiy, xitay millitining qolida. Aptonom rayondiki barliq hoquq, iqtisad xitay millitining qolida bolghanliqi üchün xitay tupriqining 64% ini igenleydighan aptonom rayondiki Uyghur, tibet qatarliq az sanliq milletler xitay millitige, hakimiyitige qarshi türlük naraziliq namayishlirini élip baridu. Xitaydiki az sanliq milletlerge yürgüzülüwatqan aptonomiye siyasiti amérika qoshma shtatlirining shtat tüzümi, sabiq sowétlar ittipaqining bashqa milletlerge tutqan milletler siyasitidin köp perqliq. Tibetning rohaniy dahiysi dalay lama öz teqdirini özi belgilesh emes, belki xitaydiki shyanggang, awmén'gha oxshash bir dölette ikki xil tüzüm yürgüzüsh siyasiti teklipini otturigha qoyghan asasta, tibetning heq-hoquqini telep qilghan bolsimu, xitay merkizi hökümiti dalay lamaning teklipini ret qildi. Xitay hökümiti aptonom rayonlarda özining hakimiyitini saqlap qilish üchün Uyghur, tibetlerning öz teqdirini özi belgilesh heq-hoquqini herbiy küch arqiliq basturup kelmekte. Xitaydiki milletler mesilisi kichik mesile emes, mundaqche éytqanda, u, kishilik hoquq mesilisi, diniy erkinlik mesilisi. Xitay bu mesilini ichki mesile dep qarimasliqi kérek. Bu ichki mesile emes,belki xelq'araliq mesile, dunyaning mesilisidur. Yaponlar Uyghur, tibet aptonom rayonliridin yiraq yerde bolsimu, bu mesilige bekrek köngül bölüp kételmisimu, emma bu mesilini obdan oylishi kérek. Bu xitaydiki eng muhim mesililerdin biri. Sabiq sowétlar ittipaqi 1980-yillarning axiridin bashlap démokratiyilishish qedimini bésishqa bashlighan, buning netijiside ottura asiyadiki xelqler musteqil bolghan.

Aptor maqaliside Uyghur, tibetlerning öz aldigha öz teqdirini özi belgilesh hoquqining choqum emelge ashidighanliqigha chongqur ishench bilen qarap bu heqte mundaq bayan qilghan:
‏-Uyghur, tibet aptonom rayonliridiki yer asti bayliqliri xitay tebi'iy bayliqlirining 60% idin köprekini igileydu. Shunga xitay kompartiyisi Uyghurlar bilen tibetlerning musteqil bolushini hergiz xalimaydu. Emma xitay döliti Uyghur, tibetlerning musteqilliqidinmu qéchip qutulalmaydu. Shi jinping bashchiliqidiki xitay hakimiyiti milletler mesilisini qandaq bir terep qilidu? bunisi hazirche namelum. Xitay hökümiti dalay lamaning hazirqi shertlirini qobul qilmighan bilen choqum yéqin kelgüside milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqini shertsiz qobul qilidu. Dalay lamaning arzusi choqum emelge ashidu. Shunga xitay kompartiyisi milletler mesiliside özige bériliwatqan signallargha diqqet qilip derhal milletler siyasitini özgertishi kérek. Emma hazirche xitay milletler siyasitige özgertish kirgüzüsh idiyisidin tolimu yiraq.

Proféssor akira maqaliside Uyghur élining yéqinqi weziyiti heqqide toxtilip bu heqte mundaq bayan qilghan:
‏-Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar islam dinigha étiqad qilidu. Emma ularning öz dinigha erkin étiqad qilishi cheklen'gen. Xitay Uyghurlargha atizm terbiyisini élip bérishni kücheytip ularning milliy, diniy örp-adetlirini qattiq basturup kelmekte. Hetta Uyghurlarning ramzan aylirida roza tutushimu cheklen'gen. Hökümetning ruxsitisiz öz aldigha diniy qa'ide-yosunlar boyiche toy-tökün qilishi cheklen'gen. Uyghur aptonom rayonigha xitay hökümitining üzlüksiz köchmen yötkesh siyasitining netijiside hazir xitaylarning nopusi 59% yétip, Uyghurlarning nopusi 41% ge chüshüp qalghan.

Awaz ulinishidin tepsilatini anglang.