Явропа парламенти әзалириниң уйғур мәсилиси һәққидики баянлири (2)

Явропа парламенти 4-өктәбир күни уйғур дияридики җаза лагерлири тоғрисида қарар мақуллаштин илгири оттуриға қоюлған пикирләр.

4-Өктәбир күни фирансийәниң страсбург шәһиридә чақирилған явропа парламентиниң омумий йиғинида җаза лагерлири мәсилисини өз ичигә һалда уйғурларниң омумий вәзийити тоғрисида 15 маддилиқ қарар мақулланған иди. Мәзкур қарар мақуллиништин илгири явропа парламентидики охшимиған партийә-гуруһларниң вәкиллиридин тәркиб тапқан парламент әзалири уйғур дияри вә җаза лагерлири тоғрисида өз қарашлирини оттуриға қоюп өтти.

“явропа әркинлик партийәси вә демократийә партийәси иттипақи гуруһи” ниң явропа парламентидики булғарийәлик вәкили илхан күчүк мундақ дегән: “әпсуски, хитайдики етник аз санлиқ мусулман милләт болған уйғур вә қазақлар үстидин ирқий қирғинчилиқ һәмдә йәкләш вәқәлири йүз бәрмәктә. Милйонлиған гунаһсиз инсанлар лагерларға қамилип харланмақта. Әр-аял, ата-бала, дост-бурадәрләр бир-биридин айриветилмәктә, ғайиб қилинмақта. Нарисидиләр йетим қалмақта. Издәп-сорапму зади нәдиликини билгили болмайдиған һаләткә кәлмәктә. Қени улар? нәләргә ғайиб болди? ‛тәрбийәләш мәркәзлири‚ дә зади немә ишлар йүз бериватиду? биз ата-анилиридин айрилип қеливатқан шу сәбийләрниң инсаний һәқлириниң дәпсәндә қилинишлириниң тамашисини көрүп қарап туралмаймиз. Мән җаза лагерлириға қамалған барлиқ тутқунларни һәмдә сиясий сәвәб билән қолға елинған пүткүл мәһбусларни дәрһал қоюп беришкә чақиримән. Бизниң бу һәқтики издинишлиримиз давам қилиду. Бу алдинқи шәрт астида андин башқа мәсилиләр үстидә сөз ачалаймиз.”

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәндиниң билдүрүшичә, 4-өктәбир қарар қобул қилиништин илгири сөз алған 24 парламент әзаси ичидин пәқәт бирла киши қарши мәйданни ипадилигән болсиму, әмма униң анчә тәсирлик болмиған сөз-ибарилири нәзәргә елинмиған һәмдә мәзкур қарар мутләқ көп санлиқниң авази билән қобул қилинған. Бу қарар қобул қилиништин илгири хитай тәрәп явропа парламентида күчлүк лобий паалийәтлири билән шуғуллинип, бәзи парламент әзалириниң каллисини қайдурушқа теришқан. Бирақ ахирқи һесабта мәғлуп болған.

Мәлум болғинидәк, 3-сентәбир күни явропа парламентидики “явропа хәлқ партийәси”, “явропа йешиллар партийәси”, “явропа әркин демократлар партийәси”, “явропа консерватиплар партийәси” вә “явропа христиан демократлар партийәси” қатарлиқ 5 чоң партийә уйғур дияридики җаза лагерлириға мунасивәтлик соалларға имза қоюп, явропа комиссийони вә ташқи ишлар министирлиқиға йоллиған. 12-Сентәбир күни явропа иттипақиниң муавин рәиси вә ташқи ишлар министирлики страсбургда чақирилған омумий йиғинида бу соалларға җаваб берип, хитайниң шәрқий түркистандики җаза лагерлирини ашкара әйиблигән һәмдә хитай билән болған мунасивәткә аит қарар қобул қилған иди.

“явропа хәлқ партийәси иттипақи” ниң венгирийәлик вәкили лазло төкәш 12-сентәбирдики қарарни мисал елип мундақ дегән: “мән сөзүмни бу йиғин залиға қәдәм тәшрип қилған дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәндигә саламимни билдүрүш вә уни қарши елиш билән башлаймән. 2018-Йили 12-сентәбир явропа парламентидики мутләқ көп қисим авазниң қошулуши билән хитай тәрәп билән болған мунасивәткә аит бир қарар қобул қилинған иди. Бу қарарда явропа иттипақи билән хитай арисидики мунасивәтләрниң демократийә, кишилик һоқуққа һөрмәт қилған, қанун дөлити асасида елип берилидиғанлиқи, шундила икки тәрәп арисида ишәнч турғузғили болидиғанлиқи оттуриға қоюлған. Мән мушу қарарниң роһиға бинаән хитайниң уйғур аптоном районидики ‛қайта тәрбийәләш мәркизи‚ намидики җаза лагерлириға болған наразилиқимни билдүримән. Бу лагерларда 1 милйондин артуқ уйғурлар, қазақлар зиндан азаби чәкмәктә. Әмма хитай бундақ лагерларниң мәвҗутлуқини техичә етирап қилғини йоқ. 10 Милйондин артуқ нопусқа игә уйғур миллитиниң һәр бир әзаси назарәт вә башқуруш астида тутулмақта һәмдә уларниң әң әқәллий инсаний һәқлири дәпсәндә қилинмақта. Әслидә бу һәқ-һоқуқлар хитайниң асасий қанунидинму орун алған. Хитай һөкүмити бу һәқ-һоқуқларға һөрмәт қилиши, уйғурларниң миллий кимликини сақлап қелишиға капаләтлик қилиши керәк. Биз бу һадисини очуқ вә қәтий әйиблишимиз лазим. Хитай билән болған истратегийәлик мунасивәтлиримиз хитайниң хаталиқлирини әйиблишимизгә тосалғу болмаслиқи керәк.”

“явропа хәлқ партийәси иттипақи” ниң естонийәлик вәкили тунне келам мундақ дегән: “хитайлар чоң бир милләт болғанлиқи үчүнла өз күчигә тайинип милйонлиған инсанниң кишилик һәқ-һоқуқлирини, мәдәнийитини, яшаш һәққини, диний етиқадини һеч мәнтиқигә чүшмәйдиған шәкилдә өз мәйличә дәпсәндә қилса болмайду. Уйғурлар мана шундақ системилиқ йоқитиш бесимиға йолуқмақта. Уйғурлар, қазақларниң инсаний һәқлири таҗавузға учримақта. Биз бу бесим сияситини дәрһал тохтитишқа, милйонлиған инсан қамалған ‛тәрбийәләш лагери‚ ни шәртсиз тақашқа чақиришимиз лазим. явропа һөкүмити вә комиссийони болуш сүпитимиз билән өз әндишилиримизни ипадә қилишимиз, шинҗаңдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә хатимә бериш вә бу райондики уйғур, қазақ хәлқлириниң нормал яшаш һәққигә капаләтлик қилидиған конкрет чарә-тәдбирләргә мураҗиәт қилишимиз керәк.”

“явропа парламенти сотсиял вә демократийәни илгири сүрүш гуруһи” ниң италийәлик вәкили мичела гиюфрида ханим түрлүк кишилик һоқуқ мәсилилирини тилға алғандин кейин мундақ дегән: “хитайниң милйонлиған уйғур вә қазақларни ‛тәрбийәләш лагери‚ ға қамиши, бу азсанлиқ милләтләрни йүз тонуш үскүнилири, DNA әвришкиси, қол телефонлири тәкшүрүш қатарлиқ шәкилләрдә назарәт қилиши тамамән қанунсиз һәрикәт. явропа парламенти аз санлиқларниң кишилик һәқ-һоқуқини муһапизәт қилиш мәйданида чиң туруши, 3-дөләттики уйғурлар вә қазақларни қоғдиши, хитай билән болған мунасивәттә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә хатимә беришни алдинқи орунға қоюши лазим.”

“явропа консерватиплар вә ислаһатчилар гуруһи” ниң белгийәлик вәкили марк демесмакер әпәнди мундақ дегән: “ой-пикир әркинлики һәр кимниң әқәллий һоқуқи. Хитай дөләт рәһбәрлири шуни ениқ билиши керәкки, ой-пикирни, тәпәккурни инсанға зорлап таңғили болмайду. Әмма улар шинҗаңда дәл мушу ишни қиливатиду. У йәрдики хитай миллитидин болмиған уйғурлар, қазақларни зор көләмдә тутқун қилип, аталмиш ‛сиясий тәрбийәләш лагерлири‚ ға солап меңисини юймақта. Улардики ‛хәтәрлик идийә‚ түгәп, ‛сағлам‚ болғанға қәдәр тутқунда тутмақта. Уйғур җәмийитидикиләр болса хитай һакимийитиниң инсан тәсәввур қилғусиз дәриҗидики көп җасуслириниң назарити, көзитиш аппаратлириниң контроли астида инсаний һоқуқи еғир дәриҗидә дәпсәндә қилинған һалда һаят көчүрмәктә. Хитай һакимийити бу хил сияситини дәрһал тохтитиши, лагерларни тақап, тутқунларни шәртсиз қоюп бериши, у җайлардики зораванлиққа дәрһал хатимә бериши лазим. Һәрқандақ һакимийәтниң ой-пикир әркинликини қамал қилиш қолидин кәлмәйду.”

Д у қ ниң муавин рәиси пәрһат муһәммиди әпәнди явропа парламенти әзалириниң баянлири һәққидә тохталғанда әгәр хитай җаза лагерлирини тақимиған тәқдирдә явропа иттипақиниң хитайға қарита ембарго йүргүзүш қарари қобул қилиш еһтималниму нәзәрдин сақит қилғили болмайдиғанлиқини тилға алди.