Qaraqashta 3 yerlik kadir “28‏-Dékabir weqesi” de biperwaliq qilghan dep qolgha élindi

Qeshqerdiki bir mehellide saqchilar isména almashturmaqta. 2011-Yili awghust.

Xoten qaraqash nahiyelik partkom ishxanisining mu'awin bashliqi éli ghojabdulla, qaraqashning yawa yéza jihanbagh kentining partiye sékrétari memetniyaz yüsüp, jümebazar kent sékrétari abdumemet sadir qatarliq 3 kishi yéqinda resmiy qolgha élin'ghan.

Xitay axbarat wasitilirining ashkarilishiche, xoten wilayetlik teptish mehkimisi bu 3 yerlik kadirgha resmiy délo turghuzup, ularni 2016‏-yili 28‏-dékabir küni yüz bergen qaraqash nahiyelik partkomgha aptomobilliq hujum qilish weqeside “Biperwaliq qilghan”, “Wezipisini atqurmighan” dep qolgha alghan.

Lékin xitay axbarat wasitiliride, ularning konkrét qandaq “Biperwaliq” qilghanliqi yaki wezipisini “Atqurmighanliqi” gha da'ir héchqandaq uchur bérilmigen. Qaraqash nahiyesidiki yerlik da'iriler peyshenbe küni muxbirimizgha bu xewerning rastliqini delilligen bolsimu, emma uning tepsilati heqqide toxtilishni xalimidi.

Muxbir: mawu jümebazarning partiye sékrétarini, abdumemet sadirghu ismi, he'e. Bu ademni tutup ketti, mawu “28‏-Weqesi”de mes'uliyetsizlik qilghan, dep anglidim?
Muqimliq kadiri: he'e, ashundaq, ashundaq. Yoq bu yerde hazir.

Muxbir: nede hazir u adem? nahiyege élip kettimu yaki xoten shehiride tutup turuwatamdu?
Muqimliq kadir: uni uqmaymiz. Uni uqturmaydu. Uni yuqiridin bir tutash qilghan ishlarken u. Nege élip ketkenlikini, néme bolghanliqini bizge démeydiken eyna.

Muxbir: néme sewebtin élip ketti? mes'uliyetsizlik boldimu emdi xizmette?
Muqimliq kadiri: ashundaqmikin, ishqilip uqmiduq. Ashundaq bolghan deydu. Emma bizmu éniq uqmaymiz.

Muxbir: silerge uqturdimu resmiy uqturush qilip, mundaq, mundaq boldi dep?
Muqimliq kadiri: yaq, bu ishni asasen biz uqup bolalmaydikenmiz eyna.

Muxbir: qachandin béri bu ademning mesilisi mushundaq boldi?
Muqimliq kadiri: ashu 28‏-chésla, ashu weqe mesilisi shu, shular.

Muxbir: némige ariliship qaptu? bir ishqa ariliship qaptimu yaki mes'uliyetsizlik qilghan boldimu? tepsiliy dédimu? mundaq, mundaq ishlarda mes'uliyetsizlik qildi, dep?
Muqimliq kadiri: he'e, mes'uliyetsizlik shu. Lékin uning tepsilatini biz uqmaymiz. Uni ashu rehberler, délogha mes'ul ademler uqidu. Buni bizning bu yerdin biwasite qilmaghliq. Uni yuqiridin qilighliq. Shunga, bizmu uqmaydikenmiz. Yaq, yaq. Uni bizge uqturmaydu. Bizning xizmitimiz ayrim bolghandin kéyin, uning üstige bölek yerde bolghandin kéyin biz uni uqmaydikenmiz.

Biz yene yawa yézisining jihanbagh kentige téléfon qilip, bu kentning sékrétari memetniyaz yüsüpning ehwalini sürüshtürduq. Lékin jihanbagh kentining saqchisi memetniyaz yüsüpning ehwali heqqide uchur bérishni ret qildi.

Muxbir: siz bu jihanbagh kentining saqchisighu deymen he'e?
Saqchi: he'e.

Muxbir: mawu memetniyaz yüsüp, silerningki kentning sékrétari, qolgha élindi dégen xewerler chiqiwatidu, ehwali qandaq u ademning?
Saqchi: men u ehwalni uqmaydikenmen. Men uqmaydikenmen. Buni uqidighanlardin sorang. Men bilmeydikenmen.

3 Neper yerlik kadirning qolgha élinishi, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'goning yéqinda qilghan kadirlar ichidiki “Meydani müjmel”, “Ikki yüzlimichi” kishilerni qattiq bir terep qilish heqqidiki sözliridin kéyin yüz berdi.

Da'iriler buningdin awwal xoten shehiri we qaraqash nahiyesining j x sistémisidiki 6 neper Uyghur kadirni we Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazaritining Uyghur nazirini bir terep qilghan. Ular “Intizamgha xilapliq qilghan” dégen seweb bilen wezipidin élip tashlinip, tekshürülüshke bashlighan idi.

Chet'eldiki bezi közetküchilerning qeyt qilishiche, bu hadise chén chüen'goning zerbe bérish nishanini oxshimighan pikirdiki Uyghur kadirlirigha qaratqanliqini körsitidiken. Kanadada turushluq xitay öktichi, xelq'ara qelemkeshler jem'iyitining mu'awin re'isi shéng shö xanim, uning meqsiti, bir qisim Uyghur kadirlarni jazalap, qalghan Uyghur kadirlarni agahlandurush ikenlikini bildürdi.

Shéng shö mundaq deydu: “Hazirqi bu hadise ikki nersini chüshendüridu. Buning biri, ular weziyetning intayin xeterlik ikenlikini barghanséri hés qilishqa bashlidi. Bu uning hökümranliqigha tehdit sélish nuqtisigha bérip yetti. Shunga, u yerlik Uyghurlar ichide toxuni öltürüp maymunni qorqutmaqchi boluwatidu. Netijide, junggo kompartiyesi aldi bilen özining ichidiki uninggha guman bilen qaraydighan Uyghur kadirlargha qol sélishqa bashlidi. Uning meqsiti bu arqiliq qarshiliq heriketlirini qollaydighan yaki uninggha yardem we hésdashliq qilidighan, kompartiyige bek chong ümid baghlimaydighan, uninggha sadiq bolmighan Uyghur kadirlargha heywisini körsitip qoyushtur.”

Biraq shéng shö xanimning qarishiche, bu xil zerbe bérishning xitay hökümiti oylap baqmighan bezi aqiwetlerni keltürüp chiqirish éhtimali bar iken. U, uning bu herikiti barliq Uyghurlarni téximu uninggha qarshi sepke ittiridighanliqini bildürdi.

Shéng shö mundaq deydu: “Biraq, uning bu herikiti bashqa bir xil netije keltürüp chiqirishi mumkin. U bolsimu pütün Uyghur jem'iyitini, jümlidin barliq Uyghurlarni junggo kompartiyesige ümid baghlaydighan xam-xiyaldin pütünley waz kechtüridu. Hökümet bilen Uyghur jem'iyiti otturisida körüklik rol oynaydu dep qaralghan bu kishiler, hetta junggo hakimiyitige xizmet qiliwatqan kishilermu uninggha ümid baghlashtin yanidu. Bu ehwal pütkül Uyghurlarni (xitay hökümiti) ge qarshi sepke, düshmenlishishke ittiridu. Emeliyette bu ehwalning uzun mezgildin alghanda junggo hökümitige élip kélidighan tehditi téximu zor.”

2016‏-Yili 28‏-dékabir yüz bergen qaraqash nahiyelik partkomgha aptomobilliq hujum qilish weqeside 5 adem ölgen. Ölgenlerning 4 nepiri hujumchi idi. Xitay hökümiti hujumchilarning kimlikini élan qilmighan bolsimu, emma hujumchilarning birining yawa yézisi jihanbagh kentining turghuni abdulétip metqurban, qalghan ikki nepiri jümebazar kentining aka-uka turghuni-toxtimemet tursunniyaz bilen nurmemet tursunniyaz ikenliki ashkarilan'ghan idi.

Hakimiyet ichidiki oxshimighan pikirdiki Uyghur kadirlargha zerbe bérish chén chüen'goning Uyghur aptonom rayonida muqimliqni qoghdash namidiki bir qatar siyasetlirining bir halqisi. U, Uyghur rayonida qulayliq saqchi ponkiti qurush, tughqandarchiliq siyasiti, pasport yighish, meschitlerni chéqish, aptomobillargha orun belgilesh sistémisi ornitish, térrorluqqa qarshi qesem bérish murasimlirini ötküzüp, qoralliq küch körsitish, térrorluq uchuri bilen teminligüchilerni mukapatlash qatarliqlar siyasetlerni yolgha qoyup keldi.

Lékin shéng shö xanimning qarishiche, xitay hökümiti bu siyasetler arqiliq Uyghur bilen xitaylarni öz ‏-ara düshmenlishishke élip mangmaqtiken. U, eger bu xil düshmenlik shekillense, uning yumshishigha uzun yillar kétidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Adem bilen adem otturisida öz ‏-ara ixtilap, ziddiyet, öz ‏-ara urushup qalidighan ehwallar yüz bérip turidu. Bu nahayiti tebi'iy ehwal. Emdi milletler otturisidimu bu ehwallar bolidu. Biraq u peqet bir xil shekil, u hergiz ikki millet otturisidiki mahiyetlik nerse emes. Biraq kompartiyening bügünki bu xil hökümranliqi, ikki milletni tüptin düshmenlishishke élip kétiwatidu. Eger bu düshmenlik bir shekillense, uning yumshitishqa nahayiti uzun waqit kétidu. Shunga, kompartiye hazir emeliyette yüz yilliq, ming yilliq bir patqaqni peyda qiliwatidu. Chünki, xelqler otturisidiki öz ‏-ara nepret peyda qilghan qirghinchiliq nechche ewladqa tesir qilidu.”