“Hödde yerning hoquq tewelikini békitish” kimlerge nep yetküzidu?

“Xoten géziti” ning xewirige qarighanda, yéqinda xitay “Yéza igilik ministirliqining yézilardiki hödde yerlerning hoquq tewelikini békitish heqqidiki uqturushi” élan qilin'ghan. Uningda yer déhqanlarning “Muqim mülki” ge aylinidu déyilgen.

“Shinjang géziti” ning bu yil 1-apirildiki xewiridin melum bolushiche, xitay hökümiti bu yil Uyghur aptonom rayonidiki 51 nahiye (sheher, rayon) de 18 milyon mo yéza hödde yerning hoquq tewelikini békitip, kinishka tarqitish wezipisini orunlashturghan. Buning ichide, jenubtiki üch wilayet, bir oblastta 8 milyon 58 ming 700 mo, shimalda 9 milyon 941 ming 300 mo yerning hoquq tewelikini békitish wezipisini tamamlaydighanliqi körsitilgen.

Tonushturulushiche, Uyghur aptonom rayoni buning aldida 2011-yilidin 2014-yilighiche yéza yer höddigerlik hoquqining hoquq tewelikini békitip royxetke aldurush guwahnamisi tarqitishni, sanji, manas, bortala we aqsu qatarliq 9 jayda sinaq qilghan iken.

“Shinjang géziti” ning xewirige qarighanda, xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonida orunlashturghan 35 milyon 620 mo yerning hoquq tewelikini békitish wezipisi 2019-yili tamamlinidiken. Nöwette da'iriler bu xizmetni Uyghur élining jenubidiki 3 wilayet we bir oblastta jiddiy élip barmaqtiken.

Da'iriler, bu heqtiki teshwiqat xewerliride yerning hoquq tewelikini békitishte aldi yerning hoquq teweliki éniq bolmasliq sewebidin kélip chiqqan majiralarni yaxshi bir terep qilish we aldini élishni meqset qilidighanliqini körsetken.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependi, xitay hökümitining Uyghur élida yerlik ahalilerni keng kölemde atalmish “Terbiyelesh merkezliri” ge solap, aylap hetta yillap chiqarmaywatqan bir waqitta, yer teweliki hoquqigha da'ir resmiyetlerni béjirish ishlirini jiddiy élip bérishning özila gumanliq ikenlikini otturigha qoydi.

Élshat hesen ependi: “Nöwettiki bu weziyette Uyghurlar yer hoquqini qoghdashqa da'ir resmiyetlerni béjirishke imkansiz, öz heq-hoquqini qoghdashqa imkansiz, bundaq bolghanda xitay hökümiti Uyghur déhqanlirining qolidiki yerlirini téximu asan tartip élip, xitay köchmenlirige ötküzüp béreleydu. Emeliyette, bu siyaset ziddiyetni keskinleshtürüp, xitay hökümitining özigimu, xitay köchmenlirigimu paydisiz bir weziyet yaritidu. Chünki Uyghurlarning menpe'iti yerge baghlaqliq,” dédi

Radiyomiz ilgiri igiligen melumatlarda yillardin béri xitay hökümitining déhqanlargha tutqan siyasitining natoghriqliqi, déhqanlar höddige alghan yerlirige néme térishni özliri békitelmigenning üstige, baj-sélqning köplüki we hashar qatarliq seweblerdin yerning chiqimi paydisidin köp bolup ketkenliki melum bolghan idi. Buning bilen déhqanlar yerliridin waz kéchip, bashqilargha ötküzüp bérishke, déhqanchiliqini tashlap bashqilargha yallinip ishleshke mejbur bolghanliqi ashkarilan'ghan idi.

Bu heqte ilgiri ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur déhqanlar özining yerliridin séliq we hashar seweblik kéchishke mejbur bolghanliqini éytqan idi. Bu mesilining omumyüzlük bir hadise ikenliki “Shinjang géziti” misalgha alghan aqsu sheherlik yéza hemkarliq igilikini bashqurush idarisining bashliqi shyaw chünlinning sözliridin qayta delillendi.

Shyaw ünlinning “Shinjang géziti” muxbirigha chüshendürüshiche, yerning hoquq teweliki éniq bolmasliq sewebidin kélip chiqqan majiralarning köpinchisi, ilgiri yerning qoshumche qimmiti töwen, uning üstige türlük déhqanchiliq béji seweblik déhqanlar yer térishni xalimighan. Yéqinqi yillardin buyan, yerning qoshumche qimmiti barghanséri éship, déhqanchiliq béjimu emeldin qaldurulghan, uning üstige, nurghun yéza-igilik yardem puli bérilidighan bolghan. Shuning bilen yérini tashliwetken déhqanlar yérini qayturuwalmaqchi bolghan.

Igilinishiche, da'iriler yerning buningdin kéyin déhqanlarning “Muqim mülki” ge aylan'ghanliqi heqqide signal bergen. Démek ilgiriki siyaset Uyghurlarni yerliridin kéchishke, ötküzüp bérishke we yaki erzan sétiwétishqa mejbur qilghan bolsa, nöwettiki siyaset bilen yerning hoquq teweliki éniq békitilip, pütünley yerning hoquq tewelikini békitish arxiplashturulup, buningdin kéyin déhqanlarning yérini héchkim tartiwalalmaydighan bolidiken.

Dunya Uyghur qurultiyining mu'awin re'isi perhat muhemmidi ziyaritimizni qobul qilip, “Bu shundaqla yerlirini erzan bahada ötünüp bergen we yaki tartquzup qoyghanlarning yer hoquq tewelikidin menggü mehrum qalghanliqini körsitidu,” dédi. U yene“Bu yéngi siyaset Uyghurlarni yerdin ibaret iqtisadiy kapalitidin menggü ayrishni we bu arqiliq xitay hökümiti bilen xitay köchmenlirige menggü béqindi bolup yashaydighan halgha chüshürüshni meqset qilidu,” dédi.