Хитайниң тарим дәрясини түзәш қурулуши мутәхәссисләрниң диққитини қозғиди

“хитай хәвәрләр тори” ниң 26-авғуст елан қилған “шинҗаң 3 йиллиқ дәря-еқинларни түзәш һәрикитини башлиди” сәрләвһәлик тәпсилий хәвәрдә 2019-йилдин башлап уйғур аптоном районида 3 йиллиқ дәря-еқинларни тәртипкә селиш һәрикити башлинидиғанлиқи билдүрүлгән. Хәвәрдә райондики 3355 дәря, 121 көлгә қарита мәсулийәт түзүми бойичә башқуруш йолға қоюлуп, райондики дәря-еқинларниң булғинишини оңлаш һәрикити елип берилидиғанлиқи оттуриға қоюлған.

“хитай хәвәрләр тори” 28-авғуст күни “хитайдики әң чоң ички қуруқлуқ дәрясиниң екологийәлик муһитини яхшилаш үчүн су қоюп берилди вә дәряниң ғол еқини қайтип кәлди” сәрләвһилик мақалә елан қилған. Мақалидә хитай һөкүмитиниң уйғур диярида дәря-еқинларни түзәш хизмитиниң нәтиҗиси сүпитидә тарим дәрясиниң төвән еқиниға 2000-йилидин башлап су қоюп берилгәнликини, екологийәлик муһитниң көрүнәрлик яхшиланғанлиқи баян қилинған.

Мәзкур мақалидә алди билән өткән әсирниң 50-йиллиридин 70-йилларғичә тарим дәрясиниң төвән еқинидики 400 километир даиридә су мәнбәсиниң үзүлүп қелиш һадисилириниң көп қетим йүз бәргәнлики, нәтиҗидә дәря һавзисидики қәдимий тоғрақлиқлар қуруп, йепинча өсүмлүкләрниң вәйран болғанлиқи, дәряниң төвән еқинидики бостанлиқ каридориниң бузғунчилиққа учрап, екологийәлик муһитта көрүнәрлик чекинишләрниң йүз бәргәнлики тилға елинған.

Америкалиқ язғучи териса бузаки ханимниң 10 йиллиқ яшлиқ һаяти хитайниң уйғур дияридики биңтуәндә, йәни маралбеши әтрапидики биңтуәнниң полк мәйданида сүргүндә өткән.

Териса ханимниң радийомизға баян қилишичә, униң уйғур дияридики биңтуәндә турған мәзгили дәл биңтуәнниң аталмиш “боз йәр өзләштүрүш” намида тарим дәрясиниң ғол еқини бойлиридики тоғрақлиқларни кесип, юлғун, сөк-сөк, янтақ қатарлиқ чөл өсүмлүклирини вәйран қилған йилларға тоғра келидикән.

Териса бузаки ханимниң билдүрүшичә, у 60-йилларниң бешидин 70-йилларғичә биңтуәнниң маралбешидики 3-девизийә 6-полкида турған икән. Бу мәзгилдә тарим дәрясиниң ғол еқини бойида аз дегәндиму 10 миң мо келидиған тоғрақлиқлар “боз йәр өзләштүрүш” намида кесиветилгән. Биңтуәндики хитайлар бу җайларда етизлиқларни бәрпа қилған болсиму, әмма өзи 9 йилдин кейин биңтуәндин айрилғанда бу җайлар чөллишип тәклимакан қумлуқиниң бир қисмиға қошулуп кәткән икән.

2001-Йили6-айда хитай мәркизи һөкүмити тәстиқлап йолға қойған “тарим дәрясини тизгинләш пилани” бойичә тарим дәряси бойидики биңтуән мәйданлирида су теҗәш қурулуши йолға қоюлған. Хитай таратқулириниң илгири сүрүлишичә, 2001-йилдин башлап деһқанчилиққа ишлитилидиған су 40 пирсәнт әтрапида теҗәлгән, тарим дәрясиниң төвән еқиниға 19 қетим су қоюп берилип, илгири 30 йил давамлашқан тарим дәрясиниң төвән еқиниға су бармаслиққа хатимә берилгән. Хитай ахбаратлири юқириқи қурулушлар давамида тарим дәрясиниң төвән еқинидики қуруп кәткән тоғрақлиқлар қайтидин көкләп, екологийәлик муһитта яхшилиниш болғанлиқини илгири сүргән иди.

Илгири шинҗаң университетиниң җуғрапийә факултетида хизмәт қилған мәзгиллиридә тарим дәряси вадисида көп қетим тәкшүрүштә болған, кейин японийәдә оқуған мәзгиллиридиму тарим вадисидики еқин су вә муһит булғиниши мәсилисидә тәтқиқат елип барған мухтәр чоң әпәнди бу һәқтә зияритимизни қобул қилди. Униң қаришичә, тарим дәряси һавзисидики муһитниң бузулушида биңтуәнниң бузғунчилиқи әң еғир болған икән. Тарим вадисидики муһитниң еғир дәриҗидики бузулушини хитай тәшвиқатлирида дейилгинидәк нәччә 10 йил ичидила әслигә кәлтүрүп болуш еһтималлиқи толиму төвән икән.

Хитай вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан бир қисим сиясий анализчилар нөвәттә хитай даирилириниң тарим дәряси һавзисидики районларниң су вә тәбиий муһитини әслигә кәлтүрүш қурулушини елип бериши бу җайларға техиму көп хитай көчмәнлирини көчүрүп олтурақлаштуруш үчүн икәнликини илгири сүрмәктә.

Америкадики хитай вәзийәт анализчилиридин ху пиң әпәнди зияритимизни қобул қилип, даириләрниң йеқиндин буян бу хил тәшвиқат хәвәрлирини көпәйтишидә бир җәһәттин хитай хәлқиниң еңиға синип кәткән уйғур диярини “чөл-җәзирә вә қум барханлири билән қоршалған җай” дәп тәсәввур қилидиған уқумини суслаштуруш, йәнә бир тәрәптин уйғур дияридики су мәнбәлири билән йешил бостанлиқларни екранларда көп көрситип техиму көп хитай пуқралирини бу җайға җәлп қилишни мәқсәт қилидикән.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшат ришитму бу һәқтә пикир баян қилип, хитайниң уйғур дияридики дәря-еқинларни қайта қуруши вә муһитни яхшилаш үчүн зор мәбләғ аҗритиши әмәлийәттә бу җайға барғанчә көп йәрләштүрүлүватқан хитай көчмәнлириниң әбәдий туруп қелиши үчүн икәнликини билдүрди.