Teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” ning bayanati: “Sherqiy türkistan tarixta xitayning bir qismi bolghan emes!”

Dunyaning herqaysi jaylirida 1933-yili qurulghan sherqiy türkistan islam jumhuriyitining 91 yilliqi we 1944-yili qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining 80 yilliqi türlük shekillerde xatirilenmekte.

Mana mushundaq bir peytte, teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” bilen “Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ning tarixtiki ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitining xatire künige béghishlap élan qilghan mexsus qoshma bayanati, alahide diqqet chekmekte.

11-Noyabir küni, “Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ning tor bétide, teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” bilen “Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” ning 1933-yili we 1944-yili qurulghan ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh munasiwiti bilen xitayche we in'glizche ikki tildiki mexsus bayanati élan qilin'ghan. Bayanatta, Uyghurlar öz wetinining igilik hoquqini qolgha keltürüp, kommunist xitayning changgilidin qutulushqa؛ tarixtiki musteqil dölitini eslige keltürüshke chaqiriq qilin'ghan.

“Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” (TETA) ning re'isi, adwokat xé chawdong (何朝栋) ependi bu munasiwet bilen radiyomizning ziyaritini qobul qildi. U, buningdin ikki yil ilgiriki bügünki künde özlirining teywen parlaménti binasi aldida sherqiy türkistan jumhuriyitining bayriqini chiqirish, sherqiy türkistan milliy marshini éytish pa'aliyitini élip barghanliqini eslep ötti. Uning éytishiche, nöwette teywen boghuzidiki jiddiy we murekkep weziyet tüpeyli bu toghriliq alahide tebriklesh pa'aliyiti ötküzelmigen bolsimu, emma xitayche we in'glizche ikki tilida mexsus bayanat élan qilin'ghan. Uning tekitlishiche, bu bayanatta ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilesh we uni tebriklesh arqiliq, kommunist xitayning tehditige uchrawatqan teywen xelqige musteqilliq we hörlükning tolimu muhimliqini xatiriletmekchi bolghan:

“Biz bu bayanatta, peqet igilik hoquq bolghandila, andin kishilik hoquqning bolidighanliqini tilgha alduq. Tarixtiki musteqil sherqiy türkistan hazir xitayning kontrolluqida turmaqta. Hazirqi atalmish ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚ emeliyette quruq namila bolghan, héchqandaq aptonomiye hoquqigha ige emes bir ölkidur. Shu sewebtin xitayning qatmuqat zulmi astida yashawatqan sherqiy türkistan xelqi héch ish qilalmaywatidu. Bizning 1933- we 1944-yili qurulghan ikki qétimliq sherqiy türkistan jumhuriyitini xatirilishimiz, teywenliklerning Uyghurlarni chüshinishi, shundaqla Uyghurlarning téximu oyghinip öz musteqilliqini qayta qolgha keltürüshige türtke bolushi üchündur. Elwette, bügünki weziyet burunqigha oxshimaydu, perq nahayiti chong, emma shuni tekitlesh zörürki, peqet öz döliti, hakimiyiti we armiyesi bolghandila, andin öz xelqining kishilik hoquqini qoghdighili bolidu. Xitay kompartiyesi meyli medeniyet jehette bolsun yaki kimlik jehettin bolsun, Uyghurlargha dehshetlik irqiy qirghinchiliq yürgüzüp keldi. Bügünki künde sherqiy türkistan xelqi öz teqdirini özi belgileshke qadir bolalmaywatqan bir qiyin ehwalda, bizning Uyghur xelqige özlirining tarixta musteqil döliti bolghanliqini eslitishimiz yaki bu arqiliq ularni oyghinishqa chaqirishimizning ehmiyiti zor dep qaraymen.”

Mezkur bayanatta yene munular tekitlen'gen: “Sherqiy türkistan (yeni bügünki atalmish ‛shinjang Uyghur aptonom rayoni‚) qedimki dewrlerdin buyan héchwaqit xitayning bir qismi bolghan emes! buningdin 140 yil burun menching impériyesining générali zo zongtang sherqiy türkistan'gha bésip kirip bir milyondin artuq Uyghurni qirghin qilghandin kéyin, yeni 1884-yili 11-ayning 19-küni atalmish ‛shinjang ölkisi‚ni tesis qilghan. Xitay jumhuriyiti (jungxu'a min'go) qurulghan mezgillerde, yeni 1933-we 1944-yilliri sherqiy türkistanda ikki qétim musteqilliq jakarlan'ghan. Bu musteqil döletning ismi ayrim-ayrim halda sherqiy türkistan islam jumhuriyiti we sherqiy türkistan jumhuriyitidur! bundin 80 yil ilgiri, yeni 1944-yili 11-ayning 12-küni qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitide mukemmel hökümet sistémisi, armiye, dölet tili we öz aldigha pul birliki bar idi. Halbuki, bu yash jumhuriyet xitay kompartiyesi bilen sabiq sowét ittipaqining ish birliki netijiside bir nechche yildin kéyin yoqitildi. Bu jumhuriyetning rehberlik yadrosimu 1949-yili 8-ayning axiri atalmish ‛ayropilan weqesi‚ bilen yoq qilindi”.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi, “Asiya libéral démokratik ittipaqi kéngishi” ning mu'awin re'isi ilham mexmut ependi, teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” bilen “Teywen sherqiy türkistan jem'iyiti” birlikte élan qilghan bu bayanat heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötti.

Uning bildürüshiche, bu bayanat teywenliklerning xitay ishghaliyitide zulum chékiwatqan Uyghurlarni, Uyghur tarixini we Uyghur mesilisini chüshinishide muhim rol oynaydiken.

Mezkur bayanatta yene munular éytilghan. “2009-Yili 7-ayning 5-küni ürümchide yüz bergen ‛5-iyul qirghinchiliqi‚, 2017-yilining béshidin bashlap 2 milyondin artuq Uyghurning ‛qayta terbiyelesh‚ lagérigha qamilishi, xitayning sherqiy türkistanda yürgüzgen mejburiy emgek, mejburiy tughut cheklesh qatarliq wehshiy siyasetliri heqqide amérika hökümiti we dölet mejlisi, shundaqla ondin artuq döletning parlaméntliri (teywennimu öz ichige alidu) mexsus qarar maqullap, uni ‛irqiy qirghinchiliq‚ we ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ dep élan qildi. 2021-Yili londonda ötküzülgen ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ xitayning sherqiy türkistandiki rezil qilmishlirining irqiy qirghinchiliq teshkil qilidighanliqini delil-ispatliri bilen höküm chiqardi. 2022-Yili 8-ayning 31-küni, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi Uyghur rayoni toghrisida mexsus doklat élan qilip, xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq basturushlirining insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüshi mumkinlikini otturigha qoydi. Sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghanliqining bu xatire künide, biz xitay kompartiyesining hélihem dawamlishiwatqan rezil qilmishlirini eyibligendin bashqa yene jem'iyitimiz Uyghurlarning öz teqdirini özi belgilesh hoquqigha ige bolushini we özlirining musteqil dölitini baldurraq qurup chiqishini qollap-quwwetleydu. Chünki peqet igilik hoquqi bolghandila, andin kishilik hoquqni qoghdghili bolidu. Uyghurlar shundila kommunist xitayning changgilidin qutulup, tarixtiki musteqilliqni eslige keltüreleydu!”

Adwokat xé chawdongning qarishiche, ilgiri musteqil dölet qurghan Uyghurlar bügünki kündimu qeddini kötürüp, öz musteqilliqi yolida dawamliq tirishchanliq körsitishi kérek iken:

“Uyghurlarning ilgiri öz döliti bolghan, emma kéyinche uni yoqitip qoydi. Ilgiri musteqil bir dölet quralighan Uyghurlar, hazir némishqa quralmaydu? teywenni élip éytsaq, uning hazir xelq'aradiki orni intayin murekkep, köpligen eller xitayning bésimi bilen teywenning musteqilliqini étirap qilmaydu, shunga teywen resmiy bir musteqil dölettek mu'amilidin behrimen bolalmaywatidu. Méningche, bu nuqtilarda biz bir-birimizge yar-yölek bolushni ümid qilimen. Biz birlikte bir-birimizge hemdem bolup, toluq musteqilliqtin ibaret bu nishan'gha qarap ilgirilishimiz kérek.”

Teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” bügün'ge qeder chet el parlaméntlirida her xil namlarda qurulghan sekkizinchi “Uyghur dostluq guruppisi” dur. 2024-Yili teywen parlaménti “Uyghur alaqe guruppisi” ning yéngi nöwetlik re'islikige saylan'ghan shén boyang ependi wezipe tapshuruwélish murasimida söz qilip mundaq dégen: “Teywen béyjingning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilishi, shundaqla uning tibet we xongkongdiki kishilik hoquq depsendichiliklirige qarap turmasliqi kérek. Eger teywen bügün ornidin turmisa, uning buningdin kéyin ornidin turush pursiti bolmaydu!”