“Démokratchi” xitay tang yüenjünning jasusluq délosi kishilik hoquq pa'aliyetchilirini qattiq chöchütken

21-Awghust küni nyu-yorkta turushluq tang yüenjün isimlik bir “Démokratchi” xitay 2018-yildin 2023-yilghiche xitay dölet xewpsizlik ministirliqining alahide jasusi bolup ishligenlik jinayiti bilen amérika edliye ministirliqi teripidin eyiblendi.

Melum bolushiche, bu yil 67 yashqa kirgen tang yüenjün 1989-yildiki tyen'enmén oqughuchilar namayishigha qatnashqan iken. U shu seweblik eyni waqitta qolgha élinip, 20 yilliq qamaqqa késilgen iken, emma türmide 8 yil yatqandin kéyin qoyup bérilip amérikagha kelgen iken. U, amérikada siyasiy panahliq tilep turup qalghandin kéyin, amérikadiki démokratiyeni ilgiri sürüsh teshkilati (NED) qollighan xitay teshkilatlirining pa'aliyetlirige aktip qatnashqan we hetta bir qisim teshkilatlargha rehberlik qilghan iken. Amérika edliye ministirliqining eyibnamiside déyilishiche, tang yüenjün amérikada turup kommunist xitaygha qarshi shexs we teshkilatlarning uchurlirini, jümlidin xitay démokratchiliri we kommunist xitaygha qarshi shexslerning uchurlirini xitay dölet xewpsizliki ministirliqigha yetküzgen. U alahide élxet adrési, shifirliq tor söhbiti, qisqa uchur, ün-sinliq paranglishish qatarliq yollar bilen xitaygha uchur yetküzgen.

Bu xewer keng tarqalghandin kéyin, Uyghur, tibet we xongkong mesilisige da'ir teshkilatlar hem kishilik hoquq pa'aliyetchiliri jiddiy inkas qayturushqan. Ular ijtima'iy taratqularda we özlirining xitaygha qarshi pa'aliyetliride özliri bilen bir septe turghan birsining kommunist xitaygha ishleydighan jasus bolup chiqqanliqidin qattiq chöchügenlikini bildürüshken.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar éltebir xanim bu heqte radiyomizgha söz qilip, bu weqening Uyghur teshkilatliri we pa'aliyetchilirigimu bir agahlandurush bolghanliqini bildürdi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining muweqqet diréktori maya wang özining linkdin hésabida bu heqte inkas bildürüp, xitay hökümitining chet ellerdiki pa'aliyetchilerning a'ililirini görüge éliwélish arqiliq ulardin uchur telep qilidighanliqi؛ in'glizche sözliyelmeydighan we yashan'ghan xitay pa'aliyetchiler özlirining hökümet bilen hemkarlishishtin bashqa amali yoq dep qarap, xitay hökümiti bilen hemkarlishishini tallash éhtimalliqning yuqiriliqini yazghan. U yene bu xil weqelerning xitaygha qarshi pa'aliyetchilerning chembirikige keltürgen ziyinining nahayiti chong bolidighanliqini tekitligen.

Maya wang bu heqte radiyomizgha söz qilip mundaq dédi: “Bu xewerning kishilerni bunchilik chöchütkenlikining sewebi, u kishi mushu pa'aliyetchilerning chembirikide tonulghan birsi bolghanliqidindur. Bu xewer yene amérika hökümitining xitayning amérikadiki siyasiy pa'aliyetlerge arilishiwatqanliqi, jasusluq qiliwatqanliqi, pa'aliyetchilerge qarita dölet halqighan basturush élip bériwatqanliqigha yéqindin diqqet qiliwatqanliqini körsitidu. Bu nahayiti muhim bir nuqta.”

Elfidar xanim yene Uyghur jama'itining arisidiki “Weten'ge qayttuq” , “Ata-anamni we qérindashlirimni körgili bardim” dégendek namlarda xitaygha bérip-kéliwatqan muhajirettiki Uyghurlarning bundaq mesilige qarita nahayiti sezgür bolushi kéreklikini tekitlidi.

Yéqinda muhajirettiki Uyghurlarning arisida, yurtigha ata-anisini yoqlighili bérip, özliri puqraliq alghan döletke qaytip kelgen, emma kimliki namelum bir jüp er-ayalning awazliq uchurliri tarqalghan. Awazliq uchurda déyilishiche, ular wiza élip yurtigha ata-anisini yoqlash üchün barghanda, aldi bilen yerlik saqchilarning ishxanisigha chaqirtilghan. Saqchilar ulardin qaytqandin kéyinmu saqchilar bilen alaqini üzüp qoymay ular bilen hemkarlashsa, ularning chet eldiki we yurtidiki ishlirining yaxshi bolidighanliqini éytqan؛ ata-anisi, uruq-tughqanlirini tilgha élip turup, her xil yumshaq-qattiq sözler arqiliq ularni xitay hökümitige jasus bolup bérishke qistighan.

Firansiyelik Uyghur pa'aliyetchi dilnur reyhan xanim bu heqte radiyomizgha inkas bildürüp, xitay hökümitining chet ellerdiki pa'aliyetchilerning arisigha jasus orunlashturush arqiliq, ularning arisida ishenchsizlik tughduridighanliqi we buning xitayning “Parchilap yéyish” istratégiyesi ikenlikni eskertti.

Maya wang pa'aliyetchiler arisida tughdurulghan ishenchsizlik heqqide toxtilip mundaq dédi: “Men tang ependini tonumaymen. Uning néme sewebtin jasusluq qilghininimu uqmaymen. Shunga men bu pa'aliyetchiler arisidiki biri-biridin hoduqush, ishenchsizlikni chüshinimen. Kimning jasus, ishpiyon ikenlikini bayqash bek tes. Shunga qattiq hoshyar bolush bilen birge, yenila birlishishimiz, bir-birimzge tayinishimiz kéreklikini untumasliqimiz kérek. Arimizdin ‛xa'in‚ chiqip qélish mumkinchilikining bizning birlikimizni we eslidiki nishanimizni buzghunchiliqqa uchratmasliqigha diqqet qilish kérek.”

 “El-jezire” qanilining tang yüenjünning jasusluq délosi heqqide bergen xewiride éytilishiche, xitayning amérikada turushluq elchixanisi tang yüenjün toghriliq inkas bildürüshni ret qilip, uning délosidin xewiri yoqluqini bildürgen.