Parlamént ezasi bughra qawunju türkiye tashqi ishlar ministirigha taylandtin qayturulghan 40 neper Uyghur toghrisida so'al qoydi

Türkiye “Iyi” partiyesidin bolghan parlamént ezalirining türkiye parlaméntidiki mes'uli satuq bughra qawunju ependi, 2-ayning 28-küni türkiye parlaméntigha so'al mektupi sundi. U mektupida türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin “Taylandtin qayturuwétilgen 40 neper Uyghur toghrisida türkiye tashqi ishlar ministirliqi némilerni qildi?” dep sorighan.

U mektupida tayland hökümitining bu qilmishi, xelq'ara qanunlargha xilap dégen. Buningdin ilgiri qayturulghan 109 neper Uyghurning hazirghiche iz-dériki bolmighanliqi, bu qétim qayturulghan Uyghurlarningmu éghir qiyin-qistaqqa, uzun muddetlik qamaq jazasigha, hetta ölüm jazasi xewpige duch kélidighanliqi toghrisida ensireshlirini ipade qilghan. U, so'al mektupida Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti we xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan basturush siyasiti toghrisidimu toxtalghan.

Parlamént ezasi satuq bughra qawunju so'al mektupida türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin töwendiki besh so'alni sorighan:

Birinchi, 40 neper Uyghurning xitaygha qayturulmasliqi üchün, türkiye tashqiy ishlar ministirliqi zadi némilerni qildi?

Ikkinchi, türkiye hökümiti, tayland hökümitining Uyghur qérindashlirimizni xitaygha qayturup bergenlikining hésabini xelq'ara qanunlargha tayinip sürüshte qilamdu-yoq?

Üchinchi, türkiye hökümiti tayland hökümitige bu toghriliq naraziliq bildürdimu? tötinchi, türkiye hökümiti Uyghur türklirining heq we hoquqini qoghdash hemde xitaygha qayturulghan Uyghurlarning aqiwitini sürüshte qilamdu?

Beshinchi, türkiye hökümiti Uyghur türklirini qoghdash üchün birleshken döletler teshkilati we bashqa xelq'ara teshkilatlar bilen alaqe ornitishni oylashtimu?

Türkiye “Asasiy qanuni” ning 98-maddisi bilen türkiye parlaménti nizamnamisining 96-maddisigha bina'en, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu so'al mektupigha yazma jawab qayturush mejburiyiti bar iken.

Undaqta, bu so'al mektupining qandaq ré'al ehmiyiti bar? bu mektupqa türkiye tashqiy ishlar ministiri qandaq jawab qayturushi mumkin? türkiye “Iyi” partiyesining sabiq parlamént ezasi fahrettin yoqush ependi bu heqtiki so'alimizgha mundaq jawab berdi: “Qanun boyiche, bu xetke tashqiy ishlar ministirliqining 15 kün ichide jawab bérish mejburiyiti bar. Epsuski, hazirqi hökümet buninggha ri'aye qilmaywatidu. Bu xil so'al mektuplirigha jawab bermeywatidu yaki bolmisa toluq jawab bermeydu. Ikki bisliq jümliler bilen jawab béridu. Bu mektup sherqiy türkistan mesilisining türk xelqi we hökümiti teripidin bilinishige paydiliq, dep oylaymen. Türkiye parlaméntining arxipighimu kirgen bolidu. Menche, türkiye hökümiti taylandtiki Uyghur tutqunlarni xitay bilen bolghan munasiwetke selbiy tesir körsetmisun, dep almidi. Chünki hazirqi hökümetning xitay bilen tüzgen nurghun kélishimi bar”.

Taylandta tutup turuluwatqan bu Uyghurlarni türkiyening qobul qilishi üchün, dunya Uyghur qurultiyi qatarliq sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri xéli köp yol mangghan bolsimu, emma netijisi bolmidi. Bu heqte melumat bergen dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi abdulhemid qaraxan ependi mundaq dédi: “Biz 48 neper Uyghurning xitaygha qayturulush xewpi barliqi toghrisidiki xewer tarqalghandin kéyin, taylandning türkiyede turushluq elchixanisi aldida namayish ötküzgendin sirt, türkiyede hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesidin bolghan parlamént ezaliri, hökümetni qollawatqan siyasiy partiyelerdin bolghan parlamént ezaliri we hökümetning munasiwetlik organliri bilen körüshüp, bu Uyghurlarning türkiyege élip kélinip yerleshtürülüshi toghriliq nurghun teleplerde bolduq, lékin buningdin netije chiqmidi. Ularning xitaygha qayturulghanliqidin nahayiti epsuslanduq”.

“Iyi” partiyesi 2018-yili türkiye parlaméntigha kirgen bolup, ötken 7 yilda 9 qétim Uyghur qirghinchiliqi toghrisida qanun layihesi sun'ghan bolsimu, lékin bu layihe hakimiyet béshidiki adalet we tereqqiyat partiyesining parlamént ezaliri bilen ularni qollawatqan milletchi heriket partiyesi parlamént ezalirining qarshi chiqishi bilen ret qilin'ghanidi. Bu, Uyghurlar toghrisida yéngidin wezipige chiqqan tashqiy ishlar ministiri xaqan fidan'gha sunulghan ikkinchi so'al mektupidur. Uningdin ilgiri “Iyi” partiyesining parlamént ezasi yüksel arslan ependi 2023-yili 9-ayning 12-küni türkiye parlaméntigha so'al mektupi sunup, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin “Türkiye tashqi ishlar ministirliqi sherqiy türkistan mesilide néme qiliwatidu?” dep so'al qoyghan idi. U shu qétim sun'ghan so'al mektupida Uyghurlarning nöwettiki éghir weziyiti toghrisidimu toxtalghanidi. Halbuki, türkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidandin bu mektupqa hazirgha qeder jawab kelmigen, uning qachan jawab béridighanliqimu éniq emes iken.