Taylandtiki Uyghur tutqunlarning 10 yilliq türme hayati munazire qozghimaqta

Panahlinish ornidiki xotun-baliliri bilen körüshtürülüp bolun'ghandin kéyin, jenubiy taylandning sungxla shehiridiki tutup turush ornigha élip méngilghan Uyghur erler. 2014-Yili 26-mart.

Bu yil, tayland-malaysiya chégrasida tutqun qilin'ghan bir guruppa Uyghurlarning taylandtiki tutqunluq hayatining 10-yilidur.

2014-Yili 3-ayning 14-küni, qanunsiz yollar arqiliq xitaydin qéchip chiqishqa mejbur bolghan 220 kishidin teshkil tapqan bir guruppa Uyghur tayland-malaysiya chégrasigha yéqin sungxla dégen jayda tayland saqchi da'iriliri teripidin qolgha élin'ghan idi. Bu Uyghur tutqunlar ichidiki 109 neper qoramigha yetken er, 2015-yili 7-ayda körsitilgen barliq tirishchanliqlargha qarimay, tayland da'iriliri teripidin xitaygha ötküzüp bérilgen idi.

Tayland da'iriliri ayallar we balilardin terkib tapqan 170 neper Uyghurni türkiyege yolgha salghan bolsimu, emma taylandta hazirghiche tutup turuluwatqan yene 40 tin oshuq Uyghurning barliqi melum.

9-Mart küni, taylandtiki “Baza” (The Fort) namliq teshkilat xelq'ara jama'et we tayland hökümitini bu Uyghurlarni untup qalmasliqqa chaqirish we ulargha erkinlik telep qilish meqsiti bilen mexsus bir yighin uyushturghan. Yighinda söz qilghan taylandliq we bashqa xelq'araliq mutexessiler birdek, tayland hökümitidin ularni erkinlikke chiqirishni, bu Uyghurlarning 3-döletke orunlishishigha yol qoyushni telep qilishqan. Yighin taylandta tutqunda turuwatqan bir Uyghurning türkiyediki perzentining tayland hökümitige qilghan xitabi bilen bashlan'ghan.

Andin, tayland döletlik kishilik hoquq komitétining meslihetchisi rattikul chansuriya xanim taylandta tutqunda turuwatqan 40 tin oshuq Uyghur heqqide melumat bergen. U, bu Uyghurlarning musapirliq salahiyiti bilen emes, qanunsiz köchmen qatarida mu'amile körüwatqanliqini, ularning intayin nachar shara'itlarda tutup turuluwatqanliqini bayan qilghan. U, bu Uyghurlar eger xitaygha qayturulghan teqdirde intayin xeterlik aqiwetke duchar bolidighanliqini eskertip, ularning choqum muwapiq we bixeter bolghan 3-döletke orunlashturulushi kéreklikini bildürgen.

REUTERS

Chansuriya xanim yene tayland hökümitige chaqiriq qilip, bu Uyghurlar 3-döletke orunlashquche bolghan ariliqta ularning shara'itlirini yaxshilashni, kishilik hoquq adwokatliri bilen körüshüshige yol qoyushni telep qilghan. U, “Alaqidar organlar yoshurun xeter sewebidin yurtigha qayturulmaydighan chet elliklerni tekshürüsh nizamining yolgha qoyulushini tézlitishi kérek. Bu Uyghurlarni öz ichige alghan panahliq tiligüchilerni qoghdashning muhim méxanizmi” dep körsetken.

Mezkur yighinda tayland parlaméntining ezasi, qanunsiz köchmenler mesilisini sijil hel qilish tarmaq komitétining re'isi kanawéy subsang ependi, taylandtiki Uyghurlarning tutulush we qayturulush jeryanliri heqqide anglighuchilargha intayin toluq melumat bergen. Kanawéy subsang ependi parlamént ezasi bolushtin ilgiri we parlamént ezasi bolghandin kéyinmu bu ishqa biwasite arilashqan iken. Uning bayan qilishiche, bu Uyghurlar tutqun qilin'ghan birinchi künila köchmenler idarisi uningdin bu tutqunlarning kimlikini éniqlashqa yardem bérishni telep qilghan. U, shu ishtin kéyin bu Uyghurlarni bilgen we ularning mesilisini hel qilishqa tirishqan.

Kanawéy subsang yighindiki sözide eyni chaghda taylandta tutulup qalghan Uyghurlarning kimlikini éniqlash üchün, türkiyening taylandtiki elchixanisi bilen alaqe qilghan jeryanlarni sözlep ötkendin kéyin töwendikilerni bayan qilghan:

“. . . . Türkiye hökümiti bu Uyghurlarning musapirliq ishliri alahide bolghanliqtin, biz uni türkiyening özide hel qilimiz. Biz 219 neper Uyghurni türkiyege élip kétimiz, dep qarar chiqardi. Buning bilen men bizning bangkoktiki xan jemeti saqchi idarisi we köchmenler idarisi bilen alaqiliship, ulargha türkiyening bu musapirlarni élip ketmekchi boluwatqanliqini éyttim we bundaq ehwalda musapirlargha chégradin chiqish ruxsiti bérilidighan yaki bérilmeydighanliqini soridim. Ular nahayiti xushalliq bilen buni qobul qilip ‛elwette, qoyup bérimiz‚ dédi. Türkiye elchixanisi bu jawabni enqerege bildürgendin kéyin, ular bu 219 kishini élip kétish üchün bir ayropilan ewetidighan boldi. Del shu waqitta bangkok da'iriliri yene manga téléfon qilip, ‛türkiyedin sorap baqqan bolsang, bangkokta yene 100 nechche kishi bar idi, ularnimu qoshup ekitelemdiken?‚ dep soridi. Bu dégenlik, jem'iy 400 adem bolup uninggha ikki ayropilan kétetti. Men derhal türkiye elchisige téléfon qilip ehwalni dédim. Elchi manga ‛turup tur‚ depla türkiyening eyni chaghdiki bash ministirigha, yeni hazirqi jumhur re'isige téléfon qiptu. U kishi derhalla ‛maqul‚ deptu. Aridin 5 minut öte-ötmeyla bash elchi manga téléfon qilip, ‛chataq yoq, türkiyedin ikki ayropilan ewetidighan boldi, 24 sa'et ichide ayropilanlar yolgha chiqidighan boldi‚ dédi. Méning yürikim hayajandin soqup kétiwatatti. Chünki 400 kishining mesilisi hel bolay dewatatti. Epsuski, türkiye ayropilani yolgha chiqay dep turghan waqitta, tayland hökümiti ichki ishlar ministirliqi arqiliq bu ishni toxtitip, türkiye ayropilanining kélishini toxtitip qoydi we bu kishilerni qoyup bérishke bolmaydighanliqini éytti. . .”

Parlamént ezasi kanawéy subsangning déyishiche, taylandtiki Uyghurlarning mesilisining 10 yildin béri hel bolmasliqining sewebi, peqet we peqet tayland hökümitining xitayning bésimidin qorqushi, xitay bilen munasiwitini buzuwélishni xalimasliqi iken.

Kanawéy subsang sözide, “Men bir küni hökümitimizning jasaretlik bolup, insan hayatini birinchi orun'gha qoyushini arzu qilimen. Iqtisadmu muhim, emma insan hayati uningdinmu muhim” dégen.

Yighinda söz qilghan tayland xelq hoquq fondining qurghuchisi chalida tajarénsuk xanimning sözige qarighanda, tayland da'iriliri kishilik hoquq organlirining xizmetchilirining we yaki adowkatlarning bu Uyghurlar bilen körüshüshige intayin qattiq cheklime qoyidighan bolup, hökümet uni “Sezgür bixeterlik mesilisi” dep ataydiken. Chalida tajarinsuk xanim yene xitayning Uyghurlar mesilisini toxtimay sürüshtürüp turidighanliqini bildürüp mundaq dégen:

“Xitaygha oxshash bir chong küch aldida eslide Uyghurlar intayin kichik bolup qalidu, biraq shundaqtimu xitay hökümiti her küni dégüdek tayland tashqiy ishlar ministirliqigha téléfon qilip, ularni sürüshtürüp turidiken, bu Uyghurlarni élip kétish toghrisida her küni dégüdek telep sunidiken.”

Yighinda söz qilghuchilar arisida xelq'ara kishilik hoquq fédératsiyesining asiya ishliri diréktori andré'a gi'orgétta we hemde kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya bölümining mu'awin mudiri fil robértson qatarliqlarmu bar bolup, ular yighindiki sözliride tayland hökümitini özi qol qoyghan kishilik hoquq we musapirlar hoquqi belgilimiliri boyiche ish körüshke؛ bu Uyghurlarning 3-döletke orunlushishigha kapaletlik qilip, éniq waqit jedwili békitip chiqishqa؛ bu kishilerge qanunsiz köchmen salahiyiti bilen emes, belki musapirliq salahiyiti bilen mu'amile qilishqa؛ ularning shara'itlirini, bolupmu dawalinish we sirt bilen alaqisini yaxshilashqa chaqirghan.

Döletlik kishilik hoquq komitétining meslihetchisi rattikul xanim özlirining Uyghurlar mesilisini dawamliq hökümetke tekitlep turidighanliqini bildürgen.

Melum bolushiche, taylandtiki musapirlar hoquqi teshkilatliri yéqinda yene tayland bash ministiri srétta tawisin'gha tutqundiki Uyghur musapirlarning mesilisini qisqa waqit ichide hel qilish heqqide ochuq xet yazghan. Ular bu ochuq xetke imza qoyush herikiti bashlighan.

Amérikadiki xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining waqitliq xitay ishliri diréktori maya wang radiyomizgha qilghan sözide, tayland hökümitini bu kishilerni qoyup bérishke we ularning a'ililiri bilen jem bolushigha yol qoyushqa chaqirdi. U mundaq dédi:

“Biz tayland hökümitini aldi bilen bu kishilerni mejburiy halda xitaygha qayturmasliqqa chaqirimiz. Tayland hökümiti ularni tutqun qilishni axirlashturup, bixeter bolghan 3-döletke kétishige yol qoyushi kérek. Ularning arisidiki bezilirining türkiyede a'ilisi bar. Tayland hökümiti bu a'ililerni jem qilishi kérek. Bu Uyghurlar taylandqa qanunsiz kirgenlikining jazasini alliqachan ötep boldi, ularning hazir körüwatqan mu'amilisi insaniyliqqa yat.”

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining 8-mart küni bu heqte élan qilghan mexsus bayanatida déyilishiche, tayland da'iriliri 2015-yili 109 neper Uyghur erni xitaygha qayturuwetkendin kéyin, yene 50 neper Uyghur erni taylandta tutup qalghan. 2023-Yili 4-ayda taylandning su'an fluda dégen yéride tutup turuluwatqan 40 yashliq mettoxti mettursun jiger we nepes yoli késellikliri bilen doxturxanigha élip bérilghandin kéyin qaza qilghan. U yéqinqi 10 yilda taylandtiki tutqun jeryanida qaza qilghan beshinchi Uyghur musapir iken. Undin ilgiri 2023-yili 2-ayda oxshash tutup turush ornidiki 49 yashliq eziz abdullamu öpke yallughi bilen qaza qilghan. 2018-Yili, 27 yashliq bir yash rak késilige giriptar bolup ölüp ketken. 2014-Yili bolsa yéngi tughulghan bowaq bilen, 3 yashliq bala ölüp ketken iken. Kishilik hoquqni közitish teshkilatining qarishiche, nöwette taylandtiki türmide qepqalghan Uyghurlarning sani 43 neper iken.