Amérika hökümiti we yawropa parlaméntining herikiti taylandning qélip qalghan Uyghurlarni qayturushini toxtitip qalalamdu?

Amérika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo (Marco Rubio) ötken jüme küni tayland hökümitining 27-féwral 40 Uyghurni xitaygha qayturushta jawabkarliqi bolghan, wezipe ötewatqan yaki wezipidin ayrilghan tayland hökümet emeldarlirigha wiza émbargosi qoyidighanliqini élan qildi. Oxshash waqitta yene, yawropa parlaménti mutleq köp awazning qollishida qarar layihesi maqullap, taylandning Uyghurlarni xitaygha qayturghanliqini eyiblidi. Qarar layiheside tayland hökümitining Uyghurlarni qayturushni derhal toxtitip, b d t musapirlar aliy mehkimisining taylandta qélip qalghan Uyghurlar bilen körüshüshige yol qoyushi, ularning hazirqi salahiyiti heqqide éniq uchurlar bilen temin étishi telep qilin'ghan. Qarar layiheside yene yawropa komissiyesining tayland bilen bolghan erkin soda söhbitidin paydilinip, uninggha bésim qilishi telep qilin'ghan. Bu, amérikaning tunji qétim siyasiy panahliq tiligüchi Uyghurlarni xitaygha qayturushta rol oynighan chet'el hökümet emeldarlirigha qarita jaza tedbiri élan qilishidur. Nöwette, amérika wiza émbargosining tayland bilen cheklenmeydighanliqi, uning bashqa chet'el hökümetlirinimu nishan qilghanliqi qeyt qilinmaqta.

Marko rubiyoning tekitlishiche, “Tashqi ishlar ministirliqi qoghdilishqa éhtiyajliq bolghan Uyghur yaki bashqa étnik, diniy guruppilarni mejburiy xitaygha qayturushta mes'uliyiti bolghan yaki uninggha shérik bolghan chet'el hökümet emeldarlirigha wiza émbargosi qoyulidiken, shuningdek bu kishilerning bezi a'ile ezalirimu émbargo obyékti bolidiken”. Halbuki, amérikaning wiza émbargosi taylandtek döletler üchün, xelq'ara  qanun'gha xilapliq qilishning bedili bolidighanliqi, xitayning bésimigha qarshi tengpungluq shekillendüridighanliqi, shuning bilen bir waqitta yawropa parlaménti qarar layihesining qanchilik tesiri bolushi yenila yawropa komissiyesining buni qanchilik nezerde tutushigha baghliq ikenliki qeyt qilinmaqta.

Manchéstér uniwérsitétining tarix penler léktori, Uyghurshunas, “Uyghur tarixining muqeddes yolliri” namliq kitabning aptori ra'in tum (Rian Thum) ning körsitishiche, amérikaning jazasi musapirlar ehdinamisige xilapliq qilghuchilarning bedel töleydighanliqining signalini bermekte iken. Ra'in tum mundaq deydu: “Buning béridighan éniq signali shuki, amérika musapirlar we kishilik hoquq mesilisidiki mes'uliyitige xilapliq qilghan döletlerge bedel töletmekchi boluwatidu. Belkim, bu xitaydin kéliwatqan bésimgha qarshi tengpungluq shekillendüridu.”

Ra'in tum, amérikaning jazasi 3-döletler üchün Uyghurlarni xitaygha qayturmasliqning bedili bolghinidek, ularni xitaygha qayturushningmu bedili bolidighanliqi, nöwettiki weziyette kélechekni mölcherlesh intayin müshkül bolsimu, emma émbargo taylandta qélip qalghan Uyghurlarni qoghdash üchün yaxshi purset bilen teminleydighanliqini bildüridu. Ra'in tum mundaq deydu: “ Kelgüsini mölcherlesh mumkin bolmisimu, emma bu émbargo qélip qalghan 8 Uyghurni qoghdash üchün yaxshi purset bilen teminleydu.”

Halbuki, marko rubiyoning 14-mart küni élan qilghan bayanatida: “Biz xitayning uzundin buyan Uyghurlargha qarshi élip barghan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayi qilmishlirini nezerde tutup, dunyadiki her qaysi hökümetlerni Uyghur we bashqa guruppilarni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirimiz” déyilgen.

Amérikadiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi” ning tetqiqat diréktori hénrik shajiwiski (Henryk Szadziewski) , amérikaning wiza  émbargosining asasen Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérish niyitidiki hökümetlerge qaritilghanliqini tekitlimekte. Hénrik shajiwiski  mundaq deydu: “(Amérika) tashqi ishlar ministirliqining tayland emeldarlirigha émbargo qoyushi burun körülüp baqmighan bir tedbir. Bu kelgüside Uyghurlarni qayturmaqchi bolghan hökümetlerge bérilgen signaldur. Elwette, émbargo bu xil heriketlerni cheklesh pikiridur.” lékin hénrik shajiwiskining qarishiche, amérika émbargosining Uyghurlarni qoghdashta yoshurun küchi bolsimu, emma taylandtiki qép qalghan Uyghurlar yenila tehdit astida turmaqta iken. Hénrik shajiwiski 14-mart bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Amérika shu andiki peytte mushunchilik qilalaydu, dep qaraymen. Men émbargoning bu shexslerni qoghdashta yoshurun küchi bar dep oylisammu, emma bu shexslerning bixeterliki tehdit astida ikenliki nahayiti éniq.” hénrik shajiwiskining qeyt qilishiche, tayland hökümiti bu tehditni téximu kéngeytmekte iken.

Halbuki, tayland hökümiti meyli yawropa parlaméntining qarar layihesi bolsun yaki amérikaning émbargo siyasiti bolsun, taylandqa tesir körsetmeydighanliqini bildürmekte. Bangkok hökümiti taylandning “Amérika bilen bolghan öz ara hörmet qilish we ortaq istratégiyelik menpe'et asasidiki uzun muddetlik hem yéqin ittipaqdashliq ehdinamisi” gha qimmet béridighanliqini, yawropa parlaménti chiqarghan qarar layihesining yawropa ittipaqi-tayland erkin soda söhbitige tesir qilidighanliqini, ikki terep soda kélishimini pat yéqinda imzalashqa kélishkenlikini éytqan. Lékin yawropa parlamént ezasi (Angin Eroglu) en'gin er'oghlu 18-mart muxbirimizgha bergen bayanatida, taylandning weziyetning jiddiylikini tonup yétishi we yawropa komissiyesining taylandni xelq'ara pirinsiplargha xilapliq qilishning bedili bolidighanliqi heqqide agahlandurushi kéreklikini bildürgen. En'gin er'oghlu mundaq deydu: “Men taylandning weziyetning jiddiylikini étirap qilishini, yawropa ittipaqining tayland bilen kishilik hoquqqa xilapliq qilish mesilisini sözlishishini kütimen. Xelq'ara pirinsiplargha xilapliq qilish jazasiz qalmasliqi, yawropa ittipaqi buni taylandqa éniq éytishi kérek”. Shuning bilen bir waqitta en'gin er'oghlu, yawropa parlaméntining bu mesilige tutqan pozitsiyesige qayil emeslikini, “Uyghurlar xitaygha ötküzüp bérilishtin burun, bu mesilini hel qilish pursitini qesten qachurup qoyghanliqi” ni tekitlimekte.

Halbuki, gérmaniyediki “Tehdit astidiki xelqler jem'iyiti”ning irqiy qirghinchiliq mesililiri diréktori, adwokat hanno shedlér (Hanno Schadler) yawropa komissiyesining tayland bilen bolghan soda kélishimini taylandta qélip qalghan Uyghurlarning bixeterliki bilen baghlishi kéreklikini bildürmekte. Hanno shedlér mundaq deydu: “Yawropa komissiyesi choqum taylandqa uning bilen soda munasiwitini kéngeytishi taylandning Uyghurlarni xitaygha qayturushtek xataliqni qayta sadir qilmasliqi bilen biwasite baghlinishliq ikenlikini éniq éytishi kérek”. Hanno shedlérning qeyt qilishiche, yawropa ittipaqidiki bezi siyasiyonlar soda söhbiti bilen kishilik hoquqni ayrish terepdari bolsimu, emma bu qarar layihesi yawropa parlaméntining Uyghur musapirlirining weziyitini yéqindin közitip turuwatqanliqini körsetmekte iken. Hanno shedlér: “Bizning qiyasimizche, yawropa ittipaqidiki bezi siyasiyonlar soda söhbitini kishilik hoquqtin ayrimaqchi bolsimu, emma bu qétim maqullan'ghan qarar layihesi yawropa parlaméntining 2020-yili maqullan'ghan omumyüzlük meblegh sélish kélishimining pirinsiplirigha emel qilidighanliqini, Uyghur musapirlirining weziyitini yéqindin közitiwatqanliqi hem bu mesilini uningdin ayrip qarashqa bolmaydighanliqini ipadilimekte” dep körsetti.

Amérika hökümiti bilen yawropa parlaménti Uyghurlarning xitaygha ötküzüp bérilse, ularning hayati xewpke uchraydighanliqini agahlandursimu, emma xitay hökümiti Uyghurlarni qayturup kétishining “Tayland-xitay qanunlirigha, xelq'ara qanun we qa'idilerge uyghun ikenliki, amérikaning buninggha arilishish hoquqining yoqluqi” ni bildürmekte. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi maw ning, “Xitay hökümitining öz girazhdanlirini qoghdash mejburiyiti hem mes'uliyiti barliqi, ularning uruq-tughqanliri bilen jem bolup, normal hayatqa qaytishigha yardem qilidighanliqi” ni éytqan. Nöwette, taylandning dölet mudapi'e ministiri we  edliye ministiri bir wekiller ömikini bashlap, 18-marttin 20-martqiche Uyghur rayonida ziyarette bolidu. Tayland da'iriliri wekiller ömikining 27-féwral xitaygha qayturulghan 40 Uyghurning ehwalini körüp kélidighanliqini qeyt qilsimu, emma bu ziyaret peqetla xitay hökümitining “Shinjang teshwiqati” gha yaraydighanliqi, taylandning bu teshwiqatning bir parchisigha aylan'ghanliqi qeyt qilinmaqta.