Уйғур елидики чәтәлликләрниң телефонлириғиму “җасуслуқ әпи” орнитилиши диққәт қозғиди

Мухбиримиз ирадә
2019.07.02
uyghurda-telefon-kozitish.jpg Америкадики очуқ технологийә фонди торбетидә елан қилинған, хитайдики “җасуслуқ әпи” тоғрисидики мақалидин сүрәткә елинған.
opentech.fund

Уйғур район даирилириниң йеқинқи йиллардин буян уйғурларни телефонлириға бир хил җасуслуқ әпини мәҗбурий қачилатқузуватқанлиқи, һәтта сақчиларниң уйғурларни халиған вақитта кочиларда тохтитип уларниң телефонлирида шу хилдики әпниң бар-йоқлуқини тәкшүридиғанлиқи мәлум болғаниди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати бу йил 5-айда елан қилған бу һәқтики бир доклатида, бу әп арқилиқ сақчиларниң уйғурларниң телефонлиридики барлиқ учурларни көрәләйдиғанлиқи, бу учурларниң йәнә сақчиларниң қоллиридики телефонға орунлаштурулған “торлаштуруш, өз-ара йәткүзүш бирләшмә суписи” дәп атилидиған әп арқилиқ бир мәркәзгә сақлинидиғанлиқи мәлум болған.

Бирақ йеқинда, мушу хилдики җасуслуқ әпиниң уйғур райониға саяһәт вә башқа охшимиған сәвәбләр билән бериш үчүн чеградин киргән һәрқандақ бир чәтәлликниң телефониғиму орнитиливатқанлиқи мәлум болған.

Йеқинда, америкадики очуқ технологийә фонди, ню-йорк вақти гезити, муһапизәтчи гезити вә германийә аммиви радийо-телевизийәси идариси қатарлиқ бир қанчә органлар бирликтә бу хилдики әп үстидин мәхсус тәкшүрүш елип барған вә униң нәтиҗисини 2-июл күни елан қилған.

Доклатта қәйт қилинишичә, хитайчә “феңсәй” дәп атилидиған бу әп чәтәлликләр чеградин киридиған чағда хитай сақчилири тәрипидин уларниң телефонлириға мәҗбурий һалда чүшүрүлидикән. Мәзкур әп шу кишиниң телефонидики қисқа учурларни, сақланған телефон номурлирини, шу кишиниң күндилик календари, киргән-чиққан телефонларниң һәммисини хатириләп мулазиметирға йоллайдикән. Бу әп йәнә шу телефонға илгири қачилинип өчүрүветилгән әпләрни вә һәтта бәзи әпләрдә қоллинилған қолланғучи исимлириниму көрәләйдикән.

Уйғур елиниң чеграсидин киргән чәтәлликләрниң телефонлириға орнитилған бу әп йәнә шу кишиниң телефонида 73 миң хилдин артуқ сәзгүр темиға мунасивәтлик һәрқандақ бир һөҗҗәт бар-йоқлуқини сиканирлап чиқалайдикән.

Мәзкур әп үстидин тәкшүрүш елип барған органларниң бири болған “очуқ технологийә фонди” ниң программа йетәкчиси дән мекдевитниң радийомизға билдүрүшичә, юқиридики бу әп хитай һөкүмитиниң уйғур елигә қаратқан назаритиниң бир қисми икән. У мундақ дәйду: “хитай һөкүмити немә үчүн районға кирмәкчи болған чәтәлликләрниңму телефонлириға бундақ әп орунлаштуриду, дәп қарайдиған болсақ, биз буниң пәқәтла хитай һөкүмитиниң уйғур елидә кәң омумлашқан, дәриҗидин ташқири назарәт системисиниң бир қисми икәнликини һес қилалаймиз. Хитай һөкүмити әмди уйғурларға қаратқан қаттиқ назаритини уйғурлардин һалқип уйғур елигә киргән һәрқандақ бир адәмгә қаратмақта. Уйғур елидики назарәтниң қанчилик чиңлиқини нәзәрдә тутқанда бу һәйран қаларлиқ иш әмәс”

Чеградин киргән чәтәлликләрниң телефонлириға орнитилидиған бу “феңсәй” намлиқ әп, бир телефонда җиһадизимға, “ислам дөлити тәшкилати” ниң тәшвиқатлириға вә далай ламаға мунасивәтлик барлиқ мәзмунларни, рәсим вә видийо қатарлиқ һөҗҗәтләрниң бар йоқлуқини тәкшүридикән. 73 Миң хилдин ашидиған бу түрләр йәнә әрәбчә луғәт, қуран, дини тәтқиқатларға аит тәтқиқат материяллири вә һәтта японийәдики бир рок музика гурупписиға аит нахшиларниңму бар-йоқлуқи қатарлиқ террорлуқ билән қилчиликму мунасивити йоқ мәзмунларниму тәкшүридикән.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати тәтқиқатчиси мая ваң бу һәқтә ню-йорк вақти гезити вә вайс хәвәрләр ториға қилған сөзидә “хитай һөкүмити сиканирлаватқан бу учурларниң түри уларниң әмәлийәттә һәқиқий террорлуқ билән адәттики дини паалийәтләрни бир-биригә арилаштурвәткәнликини йәнә бир қетим ашкарилап бәрди” дегән.

Дән мекдевитниң баян қилишичә, доклатта тилға елинған бу японийәниң рок музика гурупписиниң бир қанчә нахшилирида тәйвән мустәқиллиқи тәрипләнгән болуп, мана бу у гуруппиниң хитайниң әплиридә сиканирлинидиған мәзмун қатариға киришигә сәвәб болғаникән. Дән сөзидә әскәртип: “хитай һөкүмити узун йиллардин бери районда дини әркинликкә, уйғурларниң тарихиға вә һәтта далай ламаға мунасивәтлик материялларни чәкләп кәлгән. Әлвәттә биз бүгүнгә кәлгәндә бундақ чәклинидиған мәзмунларниң йәниму ешип барғанлиқини көрүватимиз. Һәрқандақ бир сәвәб хитай һөкүмитиниң кишиләрниң хусусий учурлирини сиканирлишиға сәвәб болалмайду-әлвәттә. Бу әмәлийәттә инсанларниң пикир әркинликигә, дини әркинликигә қисқиси уларниң асасий кишилик һоқуқини дәпсәндә қилғанлиқтур” деди.

“вайс хәвәрләр тори” ниң көрситишичә, хитай чегра сақчилири тәрипидин чәтәлликләрниң телефонлириға орнитип қоюлидиған бу әп очуқ-ашкара һалда телефон екранида көрүнүп туридикән. Хәлқара хусусий мәхпийәтликни қоғдаш җәмийити болса бу һәқтики баянида “мана бу хитай һөкүмитиниң шинҗаңда йолға қоюватқан назарәт системисиниң дунядики әң қанунсиз, әң кәңри вә әң залимларчә бир система икәнликиниң йәнә бир испати” дәп көрсәткән.

Хитайниң җамаәт хәвпсизлик министирлиқи вә мәзкур әпни ясиған “фиберхом” вә “старскай” техника ширкәтлири болса чәтәллик мухбирларниң бу һәқтики соаллирини җавабсиз қалдурған.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.