18-Қурултай һарписидики чоң вәһимә, хитайниң дунядики орни

Чәтәл ахбарат васитилиридә көрситилишичә, 18-қурултай һарписида пүтүн хитайни ақ террорлуқ вәһимиси қаплиған. Кишилик һоқуқ паалийәтчилири қайтидин тәқиб астиға елинған.
Ихтиярий мухбиримиз әкрәм
2012.10.31
ikki-yighin-qurultay-beyjing-305.jpg Дүшәнбә күни бейҗиңда башланған хәлқ қурултийи. 2011-Йили 5-март.
AFP

Франсийә авазиниң 30-өктәбирдики “18-қурултай һарписида кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә қарита тәқиб күчәйтилди” намлиқ хәвиридә баян қилинишичә, хитай сақчи вә бихәтәрлик даирилириниң нөвәттики әң муһим сиясий вәзиписи 18 - қурултайниң тинч өтүши үчүн җәмәйәт муқимлиқиға капаләтлик қилиш. Буниң үчүн улар хитайдики барлиқ кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә болған назарәтни қайтидин күчәйткән. Кишилик һоқуқ паалийәтчилирини өйлиригә қамап қоюш, уларниң чәтәл билән болған телефон алақисини үзүп ташлаш, интернетлирини қамал қилиш, һәтта кочиға көктат сетивелишқа чиқишиғиму рухсәт қилмаслиқтәк зорлуқ васитилирини қолланған. Бейҗиң, шаңхәй қатарлиқ шәһәрләрдә бундақ әһваллар техиму көпәйгән. Кишилик һоқуқ паалийәтчиси ху җяму 18-қурултай ахирлашқучә бейҗиңға кәлмәслик шәрти билән әсли юртиға кәткүзиветилгән.

Баш штаби нюйорктики хәлқара мухбирларни қоғдаш комитети алдинқи күни бейҗиң даирилириниң ахбаратни қамал қилиш һәрикитини әйиблигән болуп, хәвәрдә көрситилишичә, һазир хитайдики чәтәл мухбирлириниң паалийәт даириси барғансери тарийип барған. Болупму, уларниң хитайдики вәқә йүз бәргән районларда зиярәт елип бериши қаттиқ тосалғуларға учриған. Ниңбодики намайиш мәйданиға барған әнглийә ахбарат қанили вә франсийә авази радиосиниң мухбирлири хитай сақчи вә пуқрачә кийингән бихәтәрлик даирилири тәрипидин қопал муамилигә учрапла қалмай, йәнә тутуп кетилип қисқа муддәт солап қоюлған.

Германийә долқунлири радиосиниң 30-өктәбирдики “хитай җамаәт пикри яритип 18-қурултайни күтүвалмақчи” намлиқ хәвиридә баян қилинишичә, һазир хитайдики барлиқ ахбарат васитилиридә сәлбий темиларни, назук мәсилиләрни қәтий елан қилмаслиқ, ялғуз йүз бәргән вәқәләрнила әмәс, бәлки әмәлдарларниң кимликигә аит учурларниму мутләқ елан қилмаслиқ бәлгиләнгән. Хитайда һәрқандақ тор бәтлиридә хитай рәһбәрлиригә мунасивәтлик һәрқандақ язмилар бирдәк чәкләнгән. Болупму, вен җябавниң аилә иқтисадиға аит хәвәр берилгән ню-йорк вақти гезити қатарлиқ чәтәл ахбарат органлириниң инглизчә вә хитайчә тор бәтлири бирдәк тақалған. Хитай буни “җуңго қануниға асасән бир тәрәп қилинди” дегән. Буниң әксичә, хитай тәшвиқат васитилири пүтүн күчи билән компартийини мәдһийиләш, 18-қурултайни мәдһийиләш, дөләт рәһбәрлирини мәдһийиләш арқилиқ җамаәт кәйпиятини контрол қилишқа тиришмақта.

Хәвәрдә йезилишичә, хитайдики ахбарат әркинлики бүгүн назук сиясий мәсилиләрни чәкләштин һалқип, һәтта нахшиларда “өлди”, “чүшти” дегәндәк гәпләрни тәкитләшму мени қилинған. Әнглийә мухбири лиса һолланд “хитай һакимийәт алмишиш дәвридә барлиқ давалғуш вә әнсизчиликтин вәһимә йемәктә. Микро блоглар хитайниң бу биарамлиқини техиму күчәйтиватқан бир амил болмақта” дегән. Хитайниң дөләт игилидики ахбарат органлири 29-өктәбир бирдәк һалда, шинхуа агентлиқи елан қилған дөләт әрзийәт идарисиниң әрздарларниң хәтлиригә җаваб қайтурғанлиқи тоғрисидики мақалисини басқан. Униңда әрздарларниң компартийидин, ху җинтавдин, 18-қурултайдин зор үмидләрни күтүватқанлиқи баян қилинған. Азадлиқ армийә гезитиму 29-өктәбир күни “компартийигә рәһмәт, яхши сиясәткә рәһмәт” намлиқ баш мақалә елан қилип, хәлқни “су ичкәндә, қудуқ қазғучини унтуп қалмаслиқ”қа чақирған. Хитай компартийисиниң пүтүн җуңго хәлқиниң ниҗаткари икәнликини күчәп тәшвиқ қилған.

Әмма, бошүн қатарлиқ тор бәтлири, хитай һөкүмитиниң пүтүн хитай тәвәсидә ақ террорлуқ сиясити йүргүзүп, кишилик һоқуқ паалийәтчилиригә еғир бесим қилипла қалмай, ахбарат әркинликини һәддидин зиядә чәкләватқанлиқини илгири сүрмәктә. Хитай рәһбәрлириниң өз ичидики зиддийәтни йошуруш, чериклик қилмишлирини йошуруш үчүн хәлқниң зуванини печәтләш усулини қоллиниватқанлиқини тәкитлимәктә.

Әнглийидики дөләтләрниң универсал күчини тәтқиқ қилиш оргини болған ләгатум институти намлиқ бир орган 30-өктәбир елан қилған доклатида, хитайниң өткән йилқи 52-орундин, бу йил 55-орунға чүшүп қалғанлиқини көрсәтти. Бу тәтқиқат оргини һәрбир дөләтни иқтисад, сағламлиқ, игилик тикләш пурсити, бихәтәрлик капалити, һөкүмәт идарә шәкли, кишилик әркинлик, маарип, иҗтимаий байлиқ мәнбәси қатарлиқ сәккиз җәһәттин баһалайдиған болуп, хитай болса иқтисади җәһәттә 11-орунға өткән болсиму, бихәтәрлик җәһәттә 101-орунға, кишилик әркинлик җәһәттә 128-орунға чүшүп қалған. Хитай һәтта дуня бойичә 53-орундики вйетнам, 46-орундики қазақистанларниң арқида қалған.

Бу 146 дөләт үстидин елип берилған баһалаш доклатида көрситилишичә, дуняда универсал шәрәп дәриҗисигә еришкән биринчи дөләт йәнила норвегийә болған. Данийә иккинчиликни, шветсарийә үчинчиликни, австралийә төтинчиликни алған. Америка, иреландийә, германийә қатарлиқ әлләр алдинқи 15 ниң ичигә киргән. Хитай болса 146 дөләт ичидә кишилик әркинлик бойичә 126-орунға чүшүп қалған әң чоң дөләт. Мәзкур тәтқиқат оргининиң мудири җеффрәй гәдмин әпәнди шундақ дегән: “бу санлиқ мәлуматлар бир дөләтниң мувәппәқийәт қазиниш амиллириниң немиләрдин ибарәт икәнлики тоғрисида кишиләргә чоңқур чүшәнчә ата қилалайду. Әнәниви маддий байлиқ өлчими билән пуқраларниң турмуш сәвийисигә аит барлиқ тәрәпләр тәтқиқат даирисигә киргүзүлгән. Бир дөләтниң омумий гәвдисидики яхши-яманлиқтин тартип, кишилик әркинликниң қайси дәриҗидә капаләткә игә икәнликини өз ичигә алған. Пәқәтла омумий миллий дарамәт биләнла бир дөләтниң бай-гадайлиқини өлчәшкә болмайду.”

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.