Mutexessisler amérika dölet mejliside xitayning "shinjang" siyasitini muhakime qildi

Sürette uyghurlar heqqide yumulaq üstel yighinidin bir körünüsh

Amérika dölet mejlisi we hökümitining xitay ishlar birleshme komitéti 19 - chisla yumulaq üstel yighini uyushturup, mutexessis we tetqiqatchilarning nöwettiki Uyghur weziyiti we xitayning yéngi yolgha qoyghan "shinjang" tereqqiyat pilanigha da'ir pikrini alghan. Mutexessis we tetqiqatchilar "xitayning yiraq gherbiy: namayish we isyandin bir yil kéyinki shinjang weziyiti" dégen témidiki yighinda pikir bayan qilip, xitayning 5" - iyul weqesi"din kéyin shinjangda debdebilik yéngi iqtisadi tereqqiyat pilanini otturigha qoyghanliqini, lékin Uyghurlarning aptonomiyilik hoquqini ret qilghanliqini ilgiri sürdi.

Mutexesissilerning eskertishiche, xitayning pilani Uyghur ilining jenubidiki yurtlarning tereqqiyatini algha sürsimu, lékin bu, xitay köchmenlirining rayon'gha köchüshini tézlitip, jenubiy "shinjang"ning nopus qurulmisini xitaylarning paydisigha özgertishi mumkin.

Yighinda, amérika mey'ami uniwérsitéti jughrapiye we xelq'ara tetqiqat programmisining dotsénti stanléy trups bu mesile heqqide toxtilip, shimaliy shinjangning iqtisadi tereqqiyati nopus qurulmisining özgirishini keltürüp chiqarghanliqini bildürdi. U, Uyghur aptonom rayonining merkizi ürümchide nopusning 80 - 90 pirsentini xitaylar igileydighanliqini, qeshqerge tümür yol yatquzulghandin kéyin yipek yolidiki bu qedimiy sheherge köchidighan xitaylarning köpiyiwatqanliqini eskertti.

Stenliy trups" shinjang xizmet yighinining yéngi pilani bu rayon'gha yalghuz meblegh élip kirmesliki mumkin. Meblegh bilen birge yene, sherqiy déngiz qirghiqidiki melikilik ishchilar we türluk kespiy xadimlar bu rayon'gha kélishi mumkin. Bu xenzularning jenubiy shinjang nopusidiki nisbitini artturidu" dep körsetti. Stanléy trupsning ilgiri sürüshiche, xitayning "shinjang" tereqqiyat pilanida shinjangdiki yerlik jaylar bilen sherqtiki ölkilerning munasiwiti kücheytilgen bolup, bu xitay köchmenlirining rayon'gha köchüshini tézlitidu we jenubiy shinjang nopusining qurulmisida özgirish peyda qilidu.

U, yéngi tereqqiyat pilanigha asasen Uyghur ilidiki her qaysi yurtlar sherqtiki ölke - sheherlerge bölüp bérilgenlikini, bu ölke - sheherlerning kespiy we meblegh bilen teminleydighanliqini eskertip, tereqqiyat pilanining nishani Uyghurlarni asas qilghan jenubtiki yurtlargha qaritilghanliqini bildürdi.

U mundaq deydu": mesilen, béyjing xoten'ge mes'ul bolidu yaki yardem béridu. Shénjin bolsa qeshqerge yardem béridu. Démek déngiz boyidiki her qaysi ölkiler shinjangdiki oxshimighan sheher we wilayetlerge baghlan'ghan. Shu nerse körünüp turidiki, bu yerdiki asasi diqqet jenubtiki rayonlargha qaritilghan bolup, jenubning iqtisadini algha sürüshtur".

Yighinda amérika dölet mejlisi tetqiqat ornining mutexessisi shérliy kan, stanléy trupsning "shinjang" iqtisadi tereqqiyat pilani we qatnashning tereqqiyati xitay köchmenlirining téximu köplep Uyghur iligha köchüshini keltürüp chiqiridighanliqigha da'ir pikirige qoshulidighanliqini bildürdi. Uning eskertishiche, xitayning iqtisadi tereqqiyat pilani xitay tilida sözlishidighanlarghila menpe'et yetküzüshi mumkin.

U "xitay xelq jumhuriyitining Uyghurlarni dölet tili öginishke mejburlash siyasitidin qarighanda, iqtisadi menpe'ettin bir tereplimilik halda noqul dölet tilida sözlishidighanlarni behriman qilish, bolupmu xenzularni behriman qilish alamiti mewjüt" dep körsetti.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul xadimi sofiya richarson xanim yighinda söz qilip, xitayning "shinjang siyasitidiki yéqinqi özgirish peqetla mesilining "ijtima'iy - iqtisadi yiltizi"bilen cheklinidighanliqini, mesilining siyasi teripige chétilmaydighanliqini eskertip, Uyghurlarning aptonomiyilik hoquqi yene ret qilin'ghanliqini ilgiri sürdi.

Réchardson xanimning eskertishiche, Uyghurlar yenila öz yurtining kélechek teqdirige munasiwetlik muhim mesililerde munazire élip bérishtin cheklenmekte. U "aptonomiye heqqidiki bes - munaziriler siyasi liksiyelerning sirtida qaldi. Uyghurlarning neziridiki eng muhim mesililer üstide, jümlidin kemsitishke uchrash, xenzu köchmenler shundaqla til, medeniyet we diniy basturushqa da'ir téximu tajawuzchiliq xaraktéridiki mesililerde héchqandaq bes - munazire qanat yaydurulghan emes" deydu.

Amérika dölet mejlisi tetqiqat ornidiki shérliy kan bolsa, béyjing da'irilirining" 5 - iyul weqesi"din kéyin Uyghur ilide hökümranliqni kücheytip, bixeterlik küchlirini köpeytkenlikini eskertti. U mundaq deydu": ular ötken yildin bu yil aprilghiche xitayning her qaysi jayliridin shinjanggha 5 ming kishilik alahide saqchi qisimi yötkep keldi. Shundaqla yene bu yil 2 - aydin bashlap shinjangning özidin 5 ming kishilik alahide saqchi qisimi qobul qildi. 3 - Ayda qoralliq saqchi qisimi yene shinjanggha téz inkas qayturidighan yéngi heriket etriti seplep bérip, bu etretni shinjangdiki "musht" dep teripligen." Shérliy kanning eskertishiche, xitay da'iriliri yene, qeshqer qatarliq jaylargha bu xil alahide saqchi qisimlirini orunlashturghan bolup, bu küchlerning weqe yüz berse chékidin ashqan wastilerni qollinidighandek qilidighanliqini agahlandurdi.

"5 - Iyul weqesi"de iz - déreksiz yoqap ketken Uyghurlarning mesilisi xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining küntertipidiki nazuk mesililerning biridur. Kishilik hoquqni közitish teshkilatidiki sofiye richardson xanim, amérika kéngesh palatasining dérksén xizmet binasidiki mezkur yighinda bu mesilini otturigha qoyup, xitay 5" - iyul weqesi"de xitay bixeterlik küchliri teripidin mejburlinip "iz - déreksiz" yoqap ketken Uyghur qiz - yigitlirining sanini héchqachan élan qilip baqmighanliqini bildürdi. Réchardson xanimning eskertishiche, "xitayning siyasiti Uyghurlardiki öz yurtida yeklinish tesiratini barghansiri ulghaytqan".

Yuqiridiki ulinishtin bu progirammining tepsilatini anglighaysiler.