Klinton xanim xitayni kishilik hoquqni qoghdashqa chaqirdi

Közetküchiler, amérika terepning amérika-xitay iqtisad we istratégiye di'alogi yighinida kishilik hoquq mesilisini jiddiy rewishte otturigha qoyushigha chén gu'angchéng weqesining türtke bolushini ümid qilghan.
Muxbirimiz erkin
2012.05.03
us-xitay-iqtisad-yighin-chen-guangcheng-305.jpg Klinton xanim xitay dölet mu'awin re'isi shi jinping bilen söhbette. 2012-Yili 3-may, béyjing.
AFP

Amérika-xitay iqtisad we istratégiye di'alogi peyshenbe küni béyjingda bashlandi. Mezkur di'alog xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi chén gu'angchéng béyjingda turushluq amérika elchixanisigha qéchip kiriwélip, ikki dölet arisida diplomatik biseremjanliq peyda qilghan délighul bir weziyetke toghra kelgen idi.

Amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim, peyshenbe küni bashlan'ghan amérika-xitay iqtisad we istratégiye di'alogi yighinida échilish nutqi sözlep, xitayning choqum kishilik hoquqni qoghdishi kéreklikini tekitligen we shundaqla xitayning chén gu'angchéng weqesige arilashqanliqini ilgiri sürüp, amérikigha qaratqan tenqidini ret qilghan.

Yilda bir qétim ötküzülidighan amérika-xitay di'alogi chén gu'angchéng mesilisining kölenggiside qalghan idi.

Obama hökümiti amérika jem'iyitidiki xitay kishilik hoquq weziyitige yéqindin qiziqidighan tereplerning di'alogda kishilik hoquqni muhim mesililer qatarida otturigha qoyush toghrisidiki küchlük bésimigha duch kelgen. Klinton xanim, yighinning échilishida qilghan sözide yene, amérikining “Barliq hökümetler öz xelqining izzet - hörmetke sazawer bolush arzusigha jawab bérishi, qanun bilen idare qilishi we héchqandaq bir dölet bu hoquqni ret qilmasliqi kérek” dep qaraydighanliqini bildürgen.

Klinton xanim bu sözlerni qilishtin sel burun chén gu'angchéng özining pikrini özgertip, özi we a'ilisining chet'elge chiqip kétishni telep qilidighanliqi, xitayda qalsa a'ile tawabi'atining bixeterlikidin ensireydighanliqini élan qilghan idi.

Bezi xitay öktichi zatlar chén gu'angchéng weqesi amérikining istratégiye di'alogida kishilik hoquqni muhim mesililer qatarida muzakire qilishigha yaxshi purset yaratqanliqini bildürgen idi. Biraq, amérika browén uniwérsitéti watson xelq'ara tetqiqat institutining ziyaretchi ilmiy xadimi shu wénligha oxshash bezi tetqiqatchilar, bu weqening amérika-xitay di'alogigha melum tesiri bolsimu, biraq chong tesir körsetmeydighanliqini ilgiri süridu.

Shu wénli : chén gu'angchéng weqesi téximu toluq hel bolmidi. Uning zadi qandaq bolidighanliqi éniq emes. Bizning tor béketliridin körgen xewerlirimizdin bu ishning qandaq qarar qilinidighanliqini bilmeymiz. Shunga uninggha hazirghiche bir néme démek baldurluq qilidu. Biraq yer shari nuqtisidin élip éytqanda dunyada amérika-junggo munasiwitidek muhim munasiwet yoq. Men amérikining öz qimmet qarishida ching turup, junggogha yaxshi ülge yaritip, iqtisadiy tereqqiyattila emes, kishilik hoquqqa kapaletlik qilish, démokratik siyasiy tüzümning turghuzulushigha türtke bolushini ümid qilimen. Biraq bu weqening ikki terep munasiwitige qandaq tesir qilidighanliqi mesiliside, méningche bu chong tesir körsetmesliki mumkin. Chünki ularning arisida munazire qilidighan iqtisadiy we dunyawi xaraktérlik nurghun mesililer bar, dep körsetti.

Shendungluq mezkur ema kishilik hoquq pa'aliyetchisi 26‏- aprél amérikining béyjingda turushluq elchixanisigha qéchip kiriwalghan. Amérika-xitay söhbet élip bérip, charshenbe küni mezkur mesilide kélishim hasil qilghan. Kélishimge asasen chén gu'angchéng amérikidin siyasiy panahliq tileshtin waz kéchidighan, xitay hökümiti uning bixeterliki, aliy mektepke kirip oqushi, shendungdin bashqa jayda olturaqlishishi qatarliq bezi arzulirigha kapaletlik qilishqa maqul bolghan. Terepler hasil qilghan kélishimge asasen u charshenbe küni béyjingdiki bir doxturxanigha élip bérilip yatquzulghan idi.

Biraq, chén gu'angchéngning peyshenbe küni tuyuqsiz pikrini özgertip, amérikidin siyasiy panahliq telep qilishi, kishilerde tereplerning tünügün hasil qilghan kélishimige nisbeten guman qozghighan. Klinton xanim tünügün chén gu'angchéng weqesining kélishim bilen hel qilin'ghanliqini maxtap, uning teqdirige dawamliq diqqet qilidighanliqini bildürgen idi.

Chén gu'angchéng bügün axbarat wasitilirige téléfon arqiliq bergen bayanatida pikrini özgertishining sewebini chüshendürüp, özining xatirjemlik hés qilmaywatqanliqi, heq-hoquqi we bixeterlikige junggoda kapaletlik qilghili bolmaydighanliqini ilgiri sürgen.

Nöwettiki mesile chén gu'angchéngning pikir özgertip, amérikidin panahliq bérishni telep qilghanliqigha amérika hökümitining qandaq inkas qayturidighanliqidur. Amérika terep chén gu'angchéngning pikir özgertip, chet'elge chiqip kétishni telep qilghanliqini étirap qilghan we uning mesilisini muzakire qiliwatqanliqini bildürgen. Amérika dölet ishlar ministirliqining bayanatchisi mark tonér bügün muxbirlargha eskertip, chén gu'angchéngning némishqa pikrini özgertkenliki özlirige ayding emesliki, biraq amérikining xitay bilen iqtisad-istratégiye jehettiki di'alogini dawamlashturidighanliqini tekitligen.

U, muxbirlarning chén gu'angchéng weqesi amérika-xitay di'alogi we ikki döletning iran, shimaliy koriye qatarliq mesililerdiki hemkarliqigha qandaq tesir körsitidighanliqi heqqidiki so'aligha jawab bérip : bizning xitay bilen bolghan munasiwitimiz pewqul'adde keng da'irilik we pewqul'adde murekkep. Prézidént we dölet ishlar ministiri da'im bu munasiwetning meyli iran mesiliside bolsun yaki bashqa muhim xelq'ara mesililerde bolsun, qanchilik muhim istratégiyilik ehmiyetke ige ikenlikini tekitlep keldi. Biz di'alogni dawamliq algha sürimiz. Shundaqla biz yene, kishilik hoquq mesilisini dawamliq otturigha qoyimiz. Bügün dölet ishlar ministiri bu mesilini otturigha qoyup ötti. Shunga bizning xitay bilen bolghan bu xil munasiwitimiz bizning keng da'irilik mesililerde uning bilen ijabiy hemkarliq élip bérishimiz shundaqla biz köngül bölidighan mesililerde dostane muzakire élip bérishimizgha imkaniyet yaritip béridu, dep körsetti.

Biraq u yene, kishilik hoquq we chén gu'angchéng mesilisining amérika-xitay di'alogigha qandaq tesir körsitidighanliqigha hazir bir démek mumkin emeslikini bildürdi.

Xitay hökümiti chén gu'angchéng weqeside junggoning ichki ishlirigha arilashqanliqini tenqid qilghan we junggodin kechürüm sorashni telep qilghan idi. Biraq amérika xitaydin kechürüp sorashni ret qilghan.

Amérika-xitay istratégiye di'alogining échilishida xitay dölet re'isi xu jintaw söz qilip,“Ikki dölet bir-bir birige qandaq hörmet qilishni bilishi kérekliki” ni tekitligen. U : bizning oxshimighan dölet ehwalini közde tutqanda ikki döletning her bir mesilide bir pikirge kélishi mumkin emes. Biz arimizdiki perqni köp tereplimilik chüshinishni algha sürüsh arqiliq bir terep qilishimiz. Biraq arimizdiki perq junggo-amérika munasiwitidiki chong mesililerge buzghunchiliq qilmasliqi kérek, dégen.

Amérika browén uniwérsitétidiki shu wénli ependining ilgiri sürüshiche, chén gu'angchéng weqesi xitay kishilik hoquq weziyitining qanchilik nachar ehwalgha chüshüp qalghanliqini namayan qilghan.

U, chet'elning bésimi melum rol oynisimu, xitay kishilik hoquq weziyitini yenila xitay xelqining tirishchanliqi arqiliq hel qilishqa toghra kélidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: junggoning démokratiyilishishi tereqqiyatida gherb döletliri melum derijide türtkilik rol oynisimu, biraq axirida yenila junggoning memliket ichidiki xelq ammisigha tayinishqa toghra kélidu. Chünki döletning démokratik siyasiy tüzümi we kishilik hoquqqa hörmet qilinishi shu dölet xelqining tirishchanliqi arqiliq emelge ashidu. Shunga chet'elning bésimidin köprek chén gu'angchéng weqesining özi junggoning démokratiye tereqqiyatida zor rol oynishi mumkin. Bizning chén gu'angchéng amérikigha baramdu‏-barmamdu, dégen mesilisige baha bérishimizni hajiti yoq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.