Америка президент намзатлири 3-нөвәтлик бәс-муназиридә учрашти

Икки намзатниң сөзидә америкиниң оттура шәрқ сиясити, иран, русийә вә шундақла хитайға алақидар мәсилиләр алаһидә тәкитләнди.

6-Ноябир күнидики өткүзүлидиған америка президентлиқ сайлимиға икки һәптә қалғанда икки намзат ахирқи нөвәтлик бәс-муназиридә учришип, өзлириниң ташқи сиясәткә алақидар мәсилиләрдә йүргүзидиған сиясәтлирини оттуриға қоюп өтүшти. Учришишта президент барак обама ташқи сиясәттики 4 йиллиқ тәҗрибиси бойичә өзиниң пиланлирини чүшәндүрүп өтти. Әмма мит ромнейниң ташқи сиясәттә һечқандақ тәҗрибиси болмиғанлиқтин у бәс-муназиридә көпрәк барак обаманиң өткән 4 йилда йүргүзгән дипломатийисини тәнқид қилишқа мәркәзләшти.

Бәс-муназириниң башлиниш қисми “оттура шәрқтики йеңи риқабәтләр вә террорниң йеңи йүзи” болуп, җумһурийәтчи намзат мит ромней обаманиң оттура шәрқтә йүргүзгән сиясәтлириниң әл-қаидә тәшкилатиниң һәрикәтлирини тохтитишқа яримиғанлиқини билдүрүш билән биргә, униң оттура шәрқ сияситиниң америкиниң абруйини чүшүрүп, тәһдитни көпәйтивәткәнликини илгири сүрди. У террорчилиқни һәл қилиштики ачқучлуқ нуқтиниң оттура шәрқтики хәлқни радикаллиққа өзлүкидин қарши туридиған қилиштин ибарәтликини, буниң үчүн америкиниң бу дөләтләрниң иқтисад, маарип, әр-аяллар баравәрликини,қанунниң үстүнлүкини илгири сүрүшкә көпрәк мәркәзлишиши керәкликини билдүрди.

Обама сөз нөвитидә буниңға дәрһал җаваб қайтуруп: “ромней әпәнди, мән сизниң ахири әл-қаидә тәшкилатиниң әң зор хәтәрликини тонуп йәткәнликиңиздин хурсән болдум. Чүнки сиз техи икки һәптиниң алдидила америка үчүн әң бүйүк тәһдит русийә дегән идиңиз. Соғуқ уруш аяғлашқили 20 йилдин ашти. Сиз техи йеқиндила америка ираққа техиму көп әскәр әвәтиши керәк дедиңиз. Сизниң ташқи сиясәттә қилған гәплириңизниң һәммиси хата” деди вә мит ромнейниң ташқи сиясәттә тәҗрибисизликини қайта әскәртип өтти. У америкиниң оттура шәрқтә күчлүк бир ледирлиқ ролини ойнимиған тәқдирдә бихәтәрликини қоғдиялмайдиғанлиқини билдүрди.

Җумһурийәтчи намзат мит ромней буниңға җавабән “сиз маңа бундақ һуҗум қилиш арқилиқ оттура шәрқтики мәсилиләрни һәл қилалмайсиз” деди. Башқурғучи икки намзатниң сүрийә кризисиға қандақ қарайдиғанлиқини сориғанда, мит ромней сүрийидә һазирғичә 30 миң киши өлгәнликини әскәртип туруп, америкиниң сүрийә мәсилисини һәл қилишта чоқум ледирлиқ ролини ойниши вә шундақла әсәд һөкүмитигә қарши күрәш қиливатқан өктичиләргә қорал ярдими қилиши керәкликини билдүрди. Обама болса буниңға җавабән америкиниң лидирлиқ қиливатқанлиқини, сүрийидики өктичиләргә ярдәм бериш үчүн хәлқаралиқ ярдәм тәшкилләшкә башламчилиқ қиливатқанлиқини билдүрди вә “биз, өзимиз ярдәм қилған бу кишиләрниң кәлгүсидә бизниң достлиримизға айлиниши үчүн тиришиватимиз” деди.

Бу қетимлиқ бәс-муназиридә муназириниң асасий қисмини оттура шәрқ мәсилиси игилиди. Униңда алаһидә исми тилға елинған дөләтләрниң бири иран. Мит ромней вә барак обаманиң иран мәсилисидики мәйдани асасән охшаш болуп, һәр иккиси иранниң ядро қоралиға игә болушини хәтәрлик, дәп көрсәтти. Әмма барак обама бу мәсилидә мит ромнейниң иранға һуҗум қилишқа алдирап кетиватқанлиқини, әмма өзиниң амал бар уруштин йирақ турушқа вә урушни әң ахирқи таллаш қилидиғанлиқини ейтти. Мит ромней буниңға қарши чиқип, өзиниңму иран билән уруш қилишни тәшәббус қилмайдиғанлиқини, әмма иранни хәлқарада ялғуз қойидиған сиясәтләрни бәлгиләп чиқидиғанлиқини ейтти.

Мит ромнейниң сөзи давамида давамлиқ һалда америкиниң күчлүк армийигә еһтияҗи барлиқи, америка армийисиниң зорайтилиши керәкликини бир қанчә қетим тәкитлиши билән башқурғучи униңдин “һазир америка иқтисади кризис ичидә турса. Сиз армийигә кетидиған пулни нәдин тапмақчи” дәп сориди. Ромней өзиниң алди билән обаманиң саламәтлик суғуртисини әмәлдин қалдуридиғанлиқини вә шуниңға охшаш керәксиз чиқимларни кесиш арқилиқ малийини һәл қилидиғанлиқини билдүрди. Обама дәрһал җаваб қайтуруп, мит ромнейниң америка армийисиниң еһтияҗи йоқ туруп вә бундақ бир нәрсә тәләп қилмисиму, мәҗбурий һалда армийини чоңайтмақчи болуватқанлиқини билдүрүп, америка армийисиниң малийисиниң пиланлиқ истратегийә бойичә меңиватқанлиқини ейтти. Мит ромней америка армийисиниң кечикләп кәткәнликини тилға алғанда, америка армийисиниң һәрбий парахотлири вә тик учарлириниң саниниң азийип кәткәнликини мисал кәлтүрүши билән обама буниңға наһайити қизиқарлиқ қилип “ромней әпәнди сиз дегән йилларға селиштурғанда, америка армийисиниң атлири вә хәнҗәрлириму азийип кәтти. Һазир америка армийисиниң үстигә айропилан қонидиған вә исми авиаматка дәп атилидиған қораллири вә су астида һәрикәт қилидиған су асти парахоти дәйдиған қораллири бар. Америка армийисиниң еһтияҗиға йетәрлик малийиси бар” дәп җаваб қайтурди.

Икки тәрәпниң 3-қетимлиқ бәс-муназирисидиму күтүлгинидәк хитай мәсилиси оттуриға қоюлди. Мит ромней алдинқи қетимлардикигә охшашла өзи президент болған тәқдирдә, хитайни пул бирликини контрол қиливалидиған дөләт дәп елан қилидиғанлиқини ейтти. Буниң билән башқурғучи сиз бундақ қилсиңиз, икки дөләт арисида тиҗарәт уруши йүз бәрмәмду? дәп сориди. У икки дөләтниң бир-бири билән тиҗарәт қилишқа еһтияҗи барлиқини, шуңа уруш чиқмайдиғанлиқини билдүрди. Әмма обама буниңға қарши хитайниң һәм риқабәтчи, һәм шерик икәнликини билдүрди. У йәнә өз һөкүмитиниң хитайниң хәлқара қоралларға әмәл қилишини қолға кәлтүрүш үчүн хизмәт қиливатқанлиқини ейтти. У сөзи давамида мит ромнейниң ширкәтлирини әрзан дәп америкидин хитайға йөткәп кәткәнликини әслитип өтти.

Мит ромней бу қетимлиқ бәс-муназиридә обамани көпрәк америка иқтисадини дәстәк қилип туруп, әйибләшкә тиришти. Әмма бәс-муназиридин кейинки ой нәтиҗилиридин қариғанда, кишиләр бу қетимлиқ бәс-муназиридә обамани ғалип дәп көрсәткән. Обамани йәңди, дәп қариған кишиләрниң нисбити 48 пирсәнт. Америка уйғур бирләшмисиниң рәиси алим сейитоф әпәнди бу нөвәтлик учришишта обаманиң ғалип кәлгәнликини билдүрүп, иккисиниң ташқи сиясәт һәққидики көз қарашлири үстидә тохталди. У һәр икки намзатниң оттура шәрқ, болупму иран мәсилисидики пикриниң асасән охшап кетидиғанлиқини билдүрди. Алим сейитоф әпәнди иккисиниң хитай һәққидики көз қариши үстидә тохтилип, мет ромней хитайға қаттиқ қол болидиғанлиқи һәққидә сөз қилсиму, әмма униң әмәлийәттә ундақ қилалайдиғанлиқиға анчә ишәнмәйдиғанлиқини билдүрди.

Алим сейтоф әпәнди йәнә, барак обаманиң һазир тинч окян районида күчлиниш сияситиниң хитайниң райондики зорийишини контрол астиға елишта яхши рол ойнайдиғанлиқини әскәртти.