Kursqa ottura asiya türkiy jumhuriyetliri, türkiye, yawropa döletliri we amérika qatarliq 11 dölettin 70 Uyghur ayal qatnashmaqta. 9-Ayning 24-künidin 26-künigiche éstoniye jumhuriyitining paytexti tallinn shehiri döletlik kutupxanining zalida ötküzülidighan yighinning échilish murasimi sherqiy türkistanning istiqlal marshi bilen éstoniye dölitining istiqlal marshini orunlash bilen bashlandi. Yighinda n e d mu'awin re'isi lo'isa ko'an gréwa xanim, éstoniye parlamént ezasi juku kalle ra'id ependi, andres herkel ependi, yawropa parlaménti parlamént ezasi tunne kelam ependi, wakaletsiz milletler teshkilati bash sékrétari marino busdachin ependiler qatnashti we söz qildi.
Bulardin bashqa dunya Uyghur qurultiyi rehberliri, insan heqliri teshkilatlirining mes'ulliri we bezi Uyghur pa'aliyetchiler alahide teklip boyiche qatnashti. Kéyin yighinning kün tertipi boyiche rabiye qadir xanim namidin échilish nutqini amérika démokratiyini tereqqiy qildurush ڧ'ondining mu'awin bashliqi lo'isa ko'an gréwa xanim qildi. U nutqida aldi bilen démokratiyini tereqqiy qildurush fondining 90 dölette pa'aliyet élip bériwatqanliqini, bu qétim Uyghur ayallirini terbiyilesh kursining éstoniyede échilishigha sehne hazirlap bergen éstoniye parlaméntigha köp rehmet éytidighanliqini éytti.4-Nöwetlik xelq'araliq Uyghur ayallirini terbiyilesh kursida parlamént ezasi juku kalle ra'id söz qildi. 2011-Yili 24-séntebir.
RFA/Erkin Tarim
U dunya Uyghur qurultiyi re'isi rabiye qadir xanimning Uyghur dewasi üchün qiliwatqan pa'aliyetliri heqqide toxtalghandin kéyin, bu Uyghur ayallirini terbiyilesh kursining Uyghur dewasini anglitish üchün türtkilik rol oynawatqanliqini éytti. Xitay hökümiti Uyghur dewasini her xil izahlawatqan emma özining bu dewani sherqiy türkistan dewasi dep ataydighanliqini éytti. Xitayning hazir Uyghurlarning tili, dini we meshripini méni qilghanliqini, Uyghurlarning éghir weziyette yashawatqanliqini buni dunyagha anglitish kéreklikini éytti.
Échilish murasimida yene éstoniye parlamént ezasi juku kalle ra'id ependi söz qildi. U sözide éstonyining 1941-yilidin 1991-yilighiche sowét ittipaqining ishghali astida qalghanliqini, shunga Uyghurlarning derdini yaxshi chüshinidighanliqini éytti. U sözini mundaq dawamlashturdi : siler Uyghurlar 1944-yili dölet qurdunglar, kéyin ruslarning yardimi bilen xitaylar silerni bésiwaldi. 1980-Yillarda bizmu Uyghurlargha oxshashla musteqilliq körüshi élip barduq. Biz 1991-yili musteqil bolduq. Uyghur dewasini dunya döletliri yaxshi bilmeydu. Shunga biz sherqiy türkistan dewasini dunyagha yaxshi anglitishimiz kérek. Bu ayallar kursi buning üchün muhim.
Kéyin éstoniye parlamént ezasi andres herkel ependi söz qildi. U sözide buningdin 11 yil burun dunya Uyghur yashliri qurultiyigha qatnashqanliqini, u zaman özining yash parlamént ezasi ikenlikini éytti. U sözide démokratik dölet qurushta milliy kimlikning bek muhim ikenlikini, milliy kimlikni qoghdap qalghandila démokratik dölet qurghili bolidighanliqini éytti. U sözide ayallarning jem'iyettiki roli heqqidimu toxtaldi.
Kéyin yawropa parlaménti parlamént ezasi tunne kelam söz qilip mundaq dédi: Men 20 yil burun musteqilliqqa érishken bir döletning parlamént ezasi bolush süpitim bilen silerge rehmet éytimen. Men 30 yil burun ruslar éstoniyedin chiqip ketsun dep birleshken döletler teshkilatigha xet yazghan idim. Buning sewebi ruslarning éstoniyede köpiyip kétishi, éstonlarning azsanliqqa chüshüp qélishi idi.
Bir xitay sayahetchi qedimki zamanda Uyghur dölitige barghandin kéyin Uyghurlar qurghan sheher yéza bagh bostanlarni körgendin kéyin Uyghurlarning medeniyitidin heyran qalghan iken, shunga silermu özünglarning tarixta yaratqan medeniyitinglardin pexirlinishinglar kérek. Uyghur medeniyitining bügünki künde xitay teripidin qandaq depsende qiliniwatqanliqini dunyagha anglitishimiz kérek. Bir milletning milliy kimlikini qoghdashta ayallarning roli intayin muhim. Uyghurlar ana wetinide öz tili bilen ma'arip élip bérishi kérek. Öz heq we hoquqlirigha ige bolushi kérek. Burun markisining “Pütün dunya purultariyati birlishinglar” dégen sho'ari bar idi. Emdi bu sho'arni pütün milletler Uyghurlarning heqqini qoghdash üchün birlisheyli dep özgerteyli.
Kéyin 4-nöwetlik xelq'araliq Uyghur ayallirini terbiyilesh kursining küntertipi boyiche wakaletsiz milletler teshkilati bash katipi marino busdachin ependi söz qildi. U sözide wakaletsiz milletler teshkilatigha eza 50 milletning köpining Uyghurlardek qéyin ehwalda ikenlikini, Uyghurlarning heqqaniyetni erkinlikni qolgha keltürüsh üchün élip bériwatqan kürishige xitaylar qattiq basturush bilen jawab bériwatidu. Uyghurlar dunyagha özini téximu köp anglitish üchün téximu zor küch chiqirishi kérek, hazirqi xizmetler yéterlik emes. Xitayda choqum özgirish bolidu, shunga xitay bilen di'alog ornitishqa tirishishinglar kérek, di'alog qilish dégenlik xitay bilen yüz turane sözlishish dégenlik. Buni qilishta Uyghur xelqining qollap-quwwetlishige ige bolushunglar kérek.