Mutexessisler: xitayning Uyghur siyasiti b d t ning az sanliq milletler hoquqi ehdinamisigha xilap

B d t ning “Az sanliq milletler, étnik, til, diniy az sanliqlar hoquqi ehdinamisi” xelq'ara jem'iyetning mexsus az sanliq milletlerni qoghdash toghrisidiki muhim höjjiti. Mezkur höjjetning 1 - maddisining 1 - tarmiqida döletlerning mejburiyiti tekitlinip, döletning az sanliq milletler, étnik til we diniy az sanliqlarni qoghdash, ularning öz kimlikini qoghdishigha shert - shara'it yaritip bérish mejburiyiti barliqi otturigha qoyulghan. 2 - Maddining 1 - we 2 - tarmiqi ularning hoquqi bilen munasiwetlik bolup, milliy yaki étnik, til we diniy az sanliqlargha mensup kishiler öz medeniyitidin behriman bolush, diniy étiqadini ashkara ipadilesh, ibadet qilish, öz tilini xususi we ammiwi sorunlarda héchqandaq ighwagerchilik we kemsitishke uchrimay, erkin ishlitishke hoquqluq, dep körsitilgen.

Az sanliq milletlerge mensup kishilerning medeniyet, diniy, ijtima'iy, iqtisadi we ammiwi hayatigha aktip ishtirak qilish hoquqi barliqi ilgiri sürülgen. Mezkur höjjet b d t ning 1966 - yili maqullan'ghan “Puqraliq we siyasi heqler ehdinamisi” bilen “Medeniyet, ijtima'iy, iqtisadi heqler ehdinamisi” ning muhim toluqlanma nusxi'isi.

D u q mezkur ehdiname maqullan'ghanliqining 20 yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida xitayning mezkur ehdinamige emel qilmaywatqanliqini tenqidlep, uning Uyghurlarning diniy étiqadini cheklewatqanliqi, kishilerni qanuni resmiyetsiz ölüm jazasigha buyruwatqanliqi, qanunni qayrip qoyup öltürüwatqanliqi, diniy kurslarni basturup, Uyghur medeniyitige buzghunchiliq qilwatqanliqi qatarliqlarni tekitligen. D u q ning ilgiri sürüshiche, b d t ning az sanliq milletlerni qoghdash heqqidiki mezkur ehdinamisi döletlerning az sanliq milletlerge kapaletlik qilishida izchil rol oynaydighan muhim ölchem.

Uyghurlarning chet'eldiki mezkur kishilik hoquq orgéni 1992 - yili 18 - dékabir maqullan'ghan ehdinamining 20 yilliqini tebriklep, uning dewr bölgüch bir höjjet ikenlikini bildürgen. Lékin amérikida olturushluq musteqil tetqiqatchisi memet toxti ependi mezkur höjjet we Uyghurlarning hoquqi heqqide toxtilip, ikki nuqtini aydinglashturuwélish kéreklikini ilgiri sürdi.

Xitay b d t ning az sanliq milletler, étnik, til we diniy az sanliqlar hoquqi ehdinamisige qol qoyghan dölet bolsimu, biraq u az sanliq milletler hoquqigha izchil buzghunchiliq qilish bilen eyiblinip keldi. Amérika dölet mejlisi, dölet ishlar ministirliqi, xelq'ara kishilik hoquq jem'iyetlirining we d u q qatarliq Uyghur teshkilatlirining bu heqtiki doklatlirida ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlarning din, medeniyet, til, ma'aripigha buzghunchiliq qilghan, söz we ipade erkinlikini boghup, tinch siyasi we diniy pa'aliyetler bilen zorawanliq weqelirini perqlendürmey oxshash basturup kelgen.

D u q özining 18 - dékabir élan qilghan bayanatida bildürüshiche, amérika we bashqa dölet hökümetliri, yawropa ittipaqi, b d t xitayni xelq'ara mes'uliyitini ada qilip, Uyghurlarning hoquqigha hörmet qilishqa chaqirip kelgen bolsimu, biraq xitay bu chaqiriqqa héchqandaq jawab qayturmighan.

D u q re'isi rabiye qadir xanim mezkur ehdiname heqqide toxtilip, : ehdiname maqullan'ghanliqining 20 yilliq xatirisi xoshallinarliq bir kün bolushqa tégishlik bolsimu, biraq bu, Uyghur xelqighe hoquqtin behriman bolalmaywatqanliqini yene bir qétim xatirilitip qoydi, dégen. Memet toxti ependining ilgiri sürüshiche, nöwettiki muhim mesile xitayning xelq'ara edinamilerge qol qoyush mesilisi emes. Uninggha qandaq emel qilish mesilisidur.

Xitay 1998 - yili b d t ning “Puqraliq hoquqi we siyasi heqler ehdinamisi” bilen “Medeniyet, ijtima'iy we iqtisadi heqler ehdinamisi”ge qol qoyghan bolsimu, biraq xitay xelq qurultiyi “Puqraliq hoquqi we siyasi heqler ehdinamisi” ni hazirgha qeder testiqlimighan. D u q, xelq'ara jama'etchilikni xitayning Uyghur kishilik hoquq buzghunchiliqigha diqqet qilip, Uyghurlar bilen sözlishishini algha sürüshke tirishchanliq körsitishini, xitayning “Puqraliq hoquqi we siyasi heqler ehdinamisi”ni tézraq testiqlishigha heydekchilik qilishini telep qilghan.