Қирғизистанда чегра вәзийитиниң кәскинлишишигә ким әйиблик?...

Хәвәрләрдин мәлум болушичә, буниңдин илгириму чеграда оқ етиш вәқәлири йүз бәргән болуп, униңдин зәрдаб чәккәнләрниң сани бара-бара өсүватмақта. Бу икки түркий тиллиқ мәмликәт чеграсидики тоқунушлар пат йеқинда бир тәрәп қилинмайдиған болса һәм чегра мәсилиси һөкүмәт вә дөләт рәһбәрлири дәриҗисидә муһакимә қилинип, бирәр қарар елинмайдиған болса, бу вәзийәттин үчинчи бир күчләрниң пайдилинип кетиш еһтималлиқиниң барлиқи оттуриға қоюлмақта. Һазир вәзийәтниң мунчилик кәскинлишип кетишигә кимниң әйиблик икәнлики һәққидә сөз болмақта.

Йеқинда “сентир асия” тор бетидә елан қилинған бегайим талантбекованиң “аччиқ сиясәт: сохтики тоқунушқа ташқи күчләр арилашқанму?” дегән темида мақалә елан қилинған болуп, униңда қирғизистанниң бир қатар җәмийәт әрбаблири, анализчилири вә башқиларниң мәзкур вәқәгә мунасивәтлик пикир, тәхминлири берилгән иди. Уларниң көпинчиси чегра районлирида орун алған бу тәқлиттики вәқәләрниң келип чиқишида мәмликәт рәһбәрликиниң җавабкар икәнлики илгири сүрүлгән.

Җәмийәт әрбаби қубаничбек исабекоф совет иттипақи ғулап, көплигән мустәқил мәмликәтләрниң өз чегралирини ениқлап бекиткәнликини әскәртип, әмди қирғизистанниң чегра мәсилисиниң мушу күнгичә һәл қилинмиғанлиқини дөләтниң илгирики вә һазирқи рәһбәрликигә йүклиди. У мундақ дегән: “қандақла болмисун, президент кәлсун, у биринчи нөвәттә чегра мәсилисини һәл қилиши лазим. Чүнки аддий хәлқ җапа тартмақта.” қ. Исабекоф бүгүнки күндә қирғизистанниң пәқәт хитай вә қазақистан билән чегра мәсилисидә келишкәнликини, әмди өзбекистан вә таҗикистан билән болса, әһвалниң еғир икәнликини билдүргән. У пат арида икки мәмликәтниң қануний җәһәттин тоғра қарар елишни һәм буниңға қази сүпитидә русийә вә қазақистанни тәклип қилиш лазимлиқини илгири сүргән.

Әмди анализчи токтогул какчекейеф чегра мәсилисиниң түркистан мәмликитиниң қурулуши дәвридин, йәни совет һакимийити оттура асия җумһурийәтлириниң чегралирини бәлгиләш дәвридин башланғанлиқини ейтиду. У, буниң ақивитидә қирғизистанниң әнҗан, мәрғилан вә намангән районлириниң өзбәкистанға өтүп кетип, бүгүн шуниң мәсилиси чиқиватқанлиқини көрсәткән. 1989-Йили баткенда, 1990-йили ошта, 2010-йили болса, ош вә җалалабадта йүз бәргән қанлиқ вәқәләрниң қирғиз рәһбәрлириниң мәсулийәтсизликигә мунасивәтлик икәнликини оттуриға қойған. У бу мәсилини һәл қилиш үчүн, русийидин хәритиләрни, совет дәвридики һөҗҗәтләрни елип, мәсилини явропа бихәтәрлик вә һәмкарлиқ тәшкилати мәмликәтлириниң рәһбәрлири дәриҗисидә қарап, буни испатлаш мумкинликини, мушу шараитта өзбекистанниң бу тәшкилаттин бикарға чиқип кәтмигәнликини әскәртиду.

Президентниң етниклар ара мунасивәтләрни тәртипкә селиш бойичә мәслиһәтчиси емилбек қаптағайеф сох, ворух вә шаһимәрдан районлириниң совет иттипақидин қалған “баш ағриқи” икәнликини әскәртип, һазирчә бу йәрләрни яндурувелишқа болидиғанлиқини, буниң үчүн чеграларни мәмликәтләр ара бәлгиләш ишлирини тез арида тамамлап, симлар билән қоршаш, чегра вә баҗхана понкитлирини қоюш лазимлиқини тәклип қилиду. Е. Қаптағайеф 20 йил ичидә бу мәсилиниң илгири басмиғанлиқини ақайеф вә бақийефларниң сиясий ирадисиниң кәмчилликидин болған, дәйду. У шундақла икки мәмликәт тәрипидин бирләшкән комиссийә қуруп, униң әмәлий иши нәтиҗисидә чоң тоқунушниң алдини елиш мумкинликини үмид қилған. Җәмийәт әрбаби мирослаф ниязофму шундақ пикирни оттуриға қойса, жокорку кенеш депутати токон мамитоф чегрини бәлгиләш ишлири тамамланмиғучә мундақ тоқунушларниң йәнила йүз беридиғанлиқини, сохтики тоқунушқа өзбекистанниң алақиси йоқ икәнликини, бәлки бу йәрдә қирғизистан вә өзбекистан арисида өчмәнлик туғдурушқа тиришиватқан үчинчи бир күчләрниң бар икәнликини билдүргән.

Әмди юқирида аталған тор бәттә бесилған “қирғизистанниң чегра җапалири қачан тохтайду?” мақалисиниң аптори ақилай үсүпбайева хәлқниң чегра тоқунушлири ақивитидин мушу вақитқичә һәқиқий мустәқиллиқниң әвзәлликини қанғичә көрмигәнликини йошурмиған. У чегра тоқунушлири сәвәбидин көплигән аилиләрниң бузулуп, балиларниң йетим қалғанлиқини ечинишлиқ билән әсләйду һәм өзбекистан вә қирғизистан оттурисида 50 кә йеқин талашта қалған районларниң барлиқини әскәрткән. У башқилар қатарида чеграларни бәлгиләш ишлириниң пүтмигәнликидин, тоқунушларниң келип чиқиватқанлиқини билдүриду вә бу мәсилини һәл қилишқа аддий хәлқ әмәс, бәлки юқирида олтарған әмәлдарлар қадир икәнликини оттуриға қойған.