Далай лама хитайниң нопус тәһдити һәққидә тохталди
Мухбиримиз шөһрәт һошур хәвири
2008.05.26
2008.05.26

AFP Photo
Нөвәттә тибәт нопуси хитай статистикилирида 5 милйон дәп көрситилгән болуп, буниң 2 милйон 400 миңи тибәттә яшайду, қалған қисими чиңхәй, гәнсу, сичүән қатарлиқ җайларда яшайду. Тибәт сүргүндики һөкүмитиниң билдүрүшичә, тибәт нопуси 1959 - йили 6 милйон 400 миң болуп, 2000 - йилиға кәлгәндә 5 милйонға чүшкән. Хитайниң қаришичә болса, тибәт нопуси 1959 - йилдики 2 милйон 700 миңдин, 5 милйон 400 миңға йүксәлгән. Нөвәттә тибәт аптоном районидики хитай нопуси 158 миң 570 болуп, тибәт нопусиниң %6 игиләйду, тибәтликләр нопуси болса %92.8 Ни игиләйду.
Тибәт паалийәтчилири тибәт районидики нопус нисбитини райондики муһим бир үстүнлүк дәп билип кәлмәктә. Әмма бу нуқтида уйғур районидики вәзийәттин дәрс алған тибәтликләр нопус мәсилсигә қарита сәзгүр позитсийә тутмақта. Далай ламаниң The Guardian гезитидә билдүрүшичә, далай лама хитайниң олимпиктин кейин тибәт райониға 1 милйон нопус йөткәшни пиланлиғанлиқи һәққидә учур игилигән. Далай бу учурни тибәтниң кәлгүсидики иқтисадий вәзийити вә екологик тәңпуңлуқиға зиян елип келидиғанлиқини билдүргән. У сөзидә һазирғичә елип берилған шизаңни ечиш вә шизаңни гүлләндүрүш пиланиниң тибәтниң су мәнбәлирини булғивәткәнликини, бу хил булғиниш сәвәбидин, хәлқ арисида түрлүк кесәлләр пәйда болғанлиқини билдүргән. Далай лама сөзидә хитайниң мәзкур нопус йөткәш пиланиниң иқтисадий вә екологийилик зийинидин башқа , тибәтликләрниң сиясий истиқбалиғиму чоң тосалғу икәнликини билдүргән. У бу һәқтә әгәр тибәткә йәнә бир милйон хитай көчүп кәлсә, тибәттә аптономийиниң әһмийити қалмайду дәп билдүргән.
Көзәткүчиләрниң қаришичә, нөвәттә далай ламаниң үмиди тибәттики нопус үстүнлүкидә болуп, әгәр һәқиқий аптономийә йолға қоюлса, әркин сайлам нәтиҗисидә районниң сиясий, иқтисади вә мәдәний - маарип һоқуқи тәбиий һалда тибәтликләрниң қолиға мәркәзлишиду; мәркизи һөкүмәт һакимийити сиқип чиқирилиду . Бу үстүнлүк әйни вақитта тибәтликләрниң мустәқиллиқ йолиға асас һазирлайду. Әгәр хитай тибәттиму хитай нопусини үстүнлүккә йәткүзсә , у чағда далай ламаниң аптономийә пилани әмәлийлишиш мумкинчиликини йоқитип қойиду.
Хитайниң көчмән нопуси тибәт вә уйғур районини тәтқиқ қилғучилар үчүн муһим бир тема болуп кәлмәктә. Хитай зиялийлиридин ваң лишюң алдинқи айда мақалә елан қилип, хитайниң көчмән сияситини аз санлиқ милләтләр районида вәзийәтни кәскинләштүрүватқан әң чоң сәвәб дәп баян қилған иди, һәтта хитай һөкүмити бу сияситини давамлаштурса, тибәт вә уйғур райониниң хитайдики пәләстингә айлинидиғанлиқини агаһландурған иди.
Көчмән нопус муһаҗирәттики уйғур қәләмкәшлириниң мақалилиридиму муһим бир тема. " Мустәқиллиқимизда үмид барму?" намлиқ китабниң аптори изчимән уйғур мустәқиллиқ күришидә, хитай көчмән нопусиниң әң чоң тосалғу икәнликини оттуриға қойған вә нөвәттики миллий һәрикәт нишаниниң райондики хитай көчмәнлирини чекинишкә мәҗбурлаш болуши керәкликини тәшәббус қилған иди. Уйғур китабханлар арисида коп талаш - тартишларни кәлтүрүп чиқарған бу китаб, хитай һөкүмити тәрипидин террорчилар қолланмиси дәп әйибләнгән иди.
Йәнә , әбу памир оғли исимлик бир уйғур апторму мақалисидә ,хитай көчмән нопусиниң, уйғурларниң сиясий истиқбалиға тәһдит икәнликини әскәрткән вә уйғур районида "тенч - тәрәққият" муһити йоқлуқини хитай көчмәнлиригә һес қилдуруш керәкликини баян қилған иди.
Тибәттә хитай нопусиниң уйғур районидикидәк копийәлмәсиликини бәзи көзәткүчиләр, тибәтниң алаһидә һава муһитиға бағлап чүшәндүрсә, йәнә бәзи көзәткүчиләр тибәттики қаршлиқ һәрикәтлиригә мунасивәтлик дәп қарашмақта.