Dilshat rishit: xitay da'iriliri mongghullarning naraziliq herikitining Uyghur élige tutishishidin endishe qilmaqta

Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishitning radi'omizgha bergen melumatigha qarighanda, ichki mongghuldiki mongghullarning hökümetke qarshi naraziliq heriketliridin kéyin xitay hökümiti ichki mongghuldila emes Uyghur élidimu intérnétqa cheklime qoyush, qoralliq saqchi qisimlirini köpeytish, kocha charlashni kücheytishke oxshash jiddiy halet yürgüzgen. Xitay hökümitining bu heriketliri pütünley ichki mongghuldiki xelq naraziliq yalqunlirining bashqa jaylarghimu tutushup kétishidin endishe tuyuwatqanliqining ipadisi bolup,mezkur uchurgha asasen ürümchidiki saqchi da'iriliri we aliy mekteplerge qaratqan téléfon ziyaretlirimiz dilshat rishitning bayanlirini delillidi.

Xitay da'irilirining, xitay shopurining mongghul charwichini bésip öltürüwétish weqesini muwapiq bir terep qilmighanliqi sewebidin, 15-maydin bashlap ichki mongghulda partlighan qarshiliq namayishliri xelq'araliq axbaratlarningmu diqqet nuqtisigha aylandi. Bu peytte xitay hökümiti mongghullarning qarshiliq herikitining bashqa rayonlargha tutushup kétishining aldini élishta ichki mongghulning namayish partlighan shilin'ghul wilayitining bir qisim nahiye bazarlirida nisbeten qattiq qolluq bilen basturush siyasiti qollan'ghan bolsa yene bir qisim sheherliride qoralliq saqchi qisimlirini köpeytip, kocha charlashni kücheytish, intérnét alaqisini kontrol qilishqa oxshash jiddiy kontrol qilish tedbirlirini qolliniwatqanliqi, bolupmu mekteplerde oqughuchilargha bolghan nazaretning kücheytilgenliki,rayondiki téléwizor xewerliride sheher ahalisini öz bixeterliki üchün öydin talagha chiqarmasliqqa agahlandurghanliqi melum idi. Bu xil weziyet xelq'ara jem'iyette endishe peyda qiliwatqan bir peytte dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit bügün yeni 31-may radi'omizgha melumat bérip, Uyghur élidimu nöwette xitay hökümitining bu xil sezgürlükni ipadileydighan, mekteplerni qamal qilish, intérnét alaqisini kontrol qilish we charlashni kücheytishke oxshash jiddiy heriketliri Uyghur élidimu dawam qiliwatqanliqini bildürdi.

Dilshat rishitning bayanigha qarighanda xitay da'iriliri ürümchidiki herqaysi aliy mekteplerdiki oqughuchilarning sirtqa chiqishini chekligen, bezi yerlik intérnét alaqisige kashila peyda qilghan. Biz bu uchurlarni delillesh üchün ürümchidiki pédagogika uniwérsitéti amanliq bölümige téléfon qilip, mektepning amanliq tedbirlirini qachandin bashlap kücheytilgenliki we buning sewebini soriduq, amanliq xadimi, mektepning amanliq tedbirlirining burundinla shundaq küchlüklüki, héchqandaq alahide weqe bolmighanliqi, ichki mongghuldiki namayish heqqide bügün xewer kelgenlikini éytti.

Biz yene ürümchi shehiri jama'et xewpsizlik idarisining saybagh rayonluq tarmiqigha téléfon uliduq, téléfonni alghan bir xitay saqchi heqiqeten yéqinqi bir ikki heptidin buyan amanliqni kücheytishte ilgiriligen halda jiddiy tedbirler élin'ghanliqini delilligen bolsimu emma “Sewebini chüshendürelmeymen” dep jawab berdi.

Xelq'ara jem'iyet shilin'ghul wilayiti hem bashqa jaylarda élip bériliwatqan namayishlarning noqul halda bir mongghul charwichining xitay shopur teripidin mashina bilen bésip öltürülüshidin hasil bolghan naraziliq herikiti bolmastin bu mongghullardiki uzun yillardin buyan yighilip qalghan medeniyet, iqtisad, siyasiy we ijtima'iy jehettiki kemsitishke qarshi öz heq-hoquqi hem insaniy ghururini qoghdashni telep qilip élip bériwatqan heqqaniy namayish dep baha bermekte.

Düshenbe küni xelq'ara kechürüm teshkilatining asiya-tinch okyan ishliri mu'awin mes'uli ketérin beybér teripidin élan qilin'ghan bayanatta xitay hökümiti agahlandurulup, “Ichki mongghuldiki namayishning da'iriler üchün bir oyghitish signali” ikenliki, ularning signal bergüchilerni basturushning ornigha yene bir az sanliqlar rayonida yüz bergen bu weqedin tégishlik sawaq élishi kérekliki ilgiri sürülgen. Xelq'ara kechürüm teshkilati bu bayanati arqiliq xitay da'irilirini mongghullarning qarshiliq herikitige Uyghurlargha mu'amile qilghandek mu'amile qilmasliqqa chaqirghan idi.

Gerche xelq'ara jem'iyet we chet'ellerdiki mongghul pa'aliyetchiliri xitay hökümitining namayishqa qatnashqan mongghullarni basturushidin endishe qiliwatqanliqini bildürüwatqan bolsimu,emma dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit gerche xitay da'iriliri namayishning yenimu ulghiyip kétishini bar amallar bilen tosuwatqan bolsimu, biraq mongghullarni “5‏-Iyul weqesi” de Uyghur namayishchilarni oqqa tutup, qanliq basturghandek basturmighanliqi, eger shuninggha oxshash weqe Uyghur élide qayta yüz bergen teqdirde xitayning Uyghurlargha qarita yenila 5-iyuldikidek hetta uningdinmu qattiq qol siyaset yürgüzüshi mumkinliki we bundaq déyishining asaslirini körsetti.

Ichki mongghulda mushu ayning 11-küni bir charwichining xitay shopurning aptomobil bilen bésip öltürüwétishi bilen kélip chiqqan mongghullarning naraziliq namayishi, 2008‏-yili lxasada, 2009-yili ürümchide partlap, xitay qoralliq qisimlirining qanliq basturushigha uchrighan namayishlardin kéyin xitaydiki aptonom hoquqi bérilgen yene bir millet xelqining élip barghan naraziliq namayishi hésablinidu.