D u q : xitayning diniy saxawet ishlirini qa'idileshtürüsh toghrisidiki höjjiti diniy erkinlikke qilin'ghan mudaxile

Tutqun qilin'ghanlar “Diniy esebiylik”, “Qanunsiz diniy pa'aliyet bilen shughullinish” qatarliqlar bilen eyiblen'gen idi. Xitay hökümiti yéqinda yene, diniy saxawet ishlirini bashqurushni kücheytish toghrisida mexsus höjjet chüshürgen. Xitay hökümiti mezkur höjjetning diniy saxawet ishlirini qéliplashturushqa qaritilghanliqini bildürgen bolsimu, biraq analizchilar uning diniy erkinlikni ilgirilep chekleshke qaritilghanliqini ilgiri sürmekte.
Xitay hökümiti yéqinda mexsus höjjet chüshürüp, diniy sahening xeyr-saxawet ishlirini bashqurush we kontrol qilishni kücheytishni telep qilghan. Xitay döletlik diniy ishlar idarisining xitay kompartiye merkizi birliksep bölümi, döletlik tereqqiyat-islahat ministirliqi, xelq ishlar ministirliqi we döletlik baj idarisi qatarliq organlar bilen bilen birliship chüshürgen mezkur höjjitide, diniy sahedikilerning xeyr-saxawet ishlirida chet'elning yardimini qobul qilishi we ular bilen hemkarlishishi cheklinipla qalmay, xeyr-saxawet ishlirigha i'ane yighishqa cheklime qoyulghan.

“Diniy sahening xeyr-saxawet bilen shughullinishini ilhamlandurush we qa'idileshtürüsh heqqidiki pikir” namliq höjjette, diniy sahedikilerning xeyr-saxawet ishlirida diniy tebligh élip bérishi men'i qilinidighanliqi, her qandaq shexs we teshkilat diniy zatlarni i'ane toplap, xeyr saxawet bilen shughullinishqa mejburlisa yaki mejburlash gherizide bolsa bolmaydighanliqi, diniy saxawet ishlirini bashqurush méxanizmini kücheytishni, diniy sahe xeyr-saxawet ishlirida munasiwetlik organlarning körsetmisini élishi kérekliki telep qilin'ghan.

Gerche xitay hökümiti mezkur höjjet diniy saxawet ishlirigha ilham bérish we bu xil pa'aliyetlerni qéliplashturush meqsitide chiqirilghanliqini bildürgen bolsimu, biraq amérikidiki bezi analizchilar xitay hökümet organlirining diniy saxawet ishlirigha arilishishigha guman bilen qaraydighanliqi, eger xitayda diniy erkinlik bolsa hökümet organlirining diniy pa'aliyet we diniy saxawet ishlirigha arilashmasliqi kéreklikini tekitlidi. Ottura amérika uniwérsitétning sabiq siyasiy penler proféssori, weziyet analizchisi yang liyüyi bu heqte toxtilip, diniy ishlarni bashqurush idarisi qurup, diniy saxawet ishlirini bashqurushning özi bir ziddiyetlik mesile, dep körsetti.

Yang liyüyi mundaq dédi: dunyadiki héchqandaq bir démokratik elde diniy ishlar idarisi bolghan emes. Bu nahayiti éniqki diniy ishlar idarisining bolushi dinni bashqurush dégenliktur. Yene bir tereptin, junggoda diniy erkinlik yoqluqini hemme adem bilidu. Maw zédong 'din epyün' dégen. Shunga junggo asasen din'gha qarshi bir dölet. Hazir u diniy guruhlar xeyr saxawetlik ishlirini qilsa bolidu dégenlik. Biraq diniy erkinlik bolmisa, diniy saxawet ishliridin éghiz échish mumkin emes. Diniy erkinlik bolmighan yerde hökümet diniy saxawet ishlirinimu kontrol qilidu. Teywenni alsaq, diniy saxawet ishliri nahayiti tereqqiy qilghan. Chünki diniy saxawet ishliri diniy erkinlikni aldinqi shert qilidu. Xeyr-saxawet diniy ishlar idarisi bashquridighan nerse emes.

Xitayning döletlik diniy ishlar idarisi qatarliq organlar birliship chiqarghan mezkur höjjet, xitay hökümiti Uyghur élide “Diniy esebiylik”ke qarshi turush herikiti qozghap, aqsu, xoten, ghulja qatarliq jaylarda nurghun kishini qolgha alghan, musulman er, ayallarning saqal-burut qoyushi, diniy pasonda kiyinip yürüshige cheklime qoyghan, diniy “Esebiylik” ke qarshi telim-terbiye herikiti qanat yaydurghan bir mezgilge toghra keldi.

Shunga mezkur höjjet nahayiti tézla dunya Uyghur qurultiyining diqqitini qozghighan. D u q mezkur höjjetni tenqidlep, uning diniy erkinlikni ilgirilep chekleshke qaritilghanliqini ilgiri sürdi. Dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi dilshat rishit, bu xil höjjet we heriketlerning diniy étiqadni suslashturup, diniy cheklimini qanunlashturushni meqset qilidighanliqini bildürdi.

Diniy erkinlik mesilisi gherb elliri, xelq'ara kishilik hoquq organliri, Uyghur, tibet, falun'gongchilar we xitaydiki xristi'an guruhlar izchil otturigha qoyup, xitayni tenqid qilip kéliwatqan bir sahe.

Yéqinda xitay mu'awin re'isi shi jinping amérikini ziyaret qilghandimu, kishilik hoquq teshkilatliri obama hökümitining bu mesilini nuqtiliq otturigha qoyup, xitaygha bésim ishlitishini telep qilghan. Aq saray shi jinping bilen ötküzidighan söhbetliride diniy erkinlik nuqtiliq otturigha qoyulidighan mesililerning biri ikenlikini élan qilghan idi.

Biraq yang liyüyi ependi xitaydiki diniy erkinlik mesilisini xitay kompartiye hökümitining diniy étiqadni ret qilidighan dinsizliq idé'ologiyisi keltürüp chiqiriwatqanliqini bildürdi.

U: junggodiki diniy mesile kirse chiqqili bolmaydighan bir tuyuq yoldur. Ular birinchidin؛ din'gha ishenmeydu. Ikkinchidin, din'gha nepret bilen qaraydu. Dindarlar bolsa kommunizmgha ishenmeydu. Bu idiyiwi ang mesilisi. Chünki kompartiyining dinsiz partiye ikenliki hemmimizge melum. Meyli maw zédong, ju énley yaki déng shawpinglarning ish qilip héchbiri din'gha ishen'gen emes. Anglishimche, shi jinpingning ayali butqa ishinermish. Kompartiye rehberliri ezeldin din'gha bir xil öchmenlik, gumansirash pozitsiye tutup keldi. Chünki din'gha ishen'gen her qandaq adem marksizmgha ishenmeydu. Bu ularning idé'ologiyisini ret qilish dégenliktur. Shunga bu junggoda éghir bir mesile. Yeni bu éghir idiyiwi ang mesilisidur, körsetti.

Xitay diniy ishlar idarisining diniy xeyr-saxawet ishlirini bashqurushni kücheytish toghrisidiki höjjitide yene, diniy sahedikiler xeyr-saxawet bilen shughullanmaqchi bolsa, choqum döletning munasiwetlik maliye belgilimisini ijra qilip, fitir-sediqilerning kélish menbesi we ishlitilish ornini munasiwetlik hökümet organlirigha melum qilishi, ularning nazaritini qobul qilishi kérekliki telep qilin'ghan.

Analizchilar bolsa bu xil belgilime Uyghur meschit we jama'et ishlirigha zerbe bérip, ularning kirim menbesige tosalghu bolidighanliqi, jama'et ishlirini aqsitip, kishilerning diniy qizghinliqini suslashturidighanliqini ilgiri sürmekte.

Yang liyüyi ependining ilgiri sürüshiche, Uyghurlar bilen tibetlerning diniy étiqadining xitaylardin pütünley perqlinishi xitay hökümitining bu ikki milletke téximu guman bilen qarap, ularni ilgirilep basturushigha türtke bolmaqta iken.

U eskertip, “Diniy erkinlik bolmay turup héchqandaq nersini sözleshkili bolmaydu. Diniy erkinlik kishilik hoquqning eng muhim terkibi qismi. Her qandaq ademning din'gha étiqad qilish-qilmasliq erkinliki bar. Her ikki terepke hörmet qilish kérek. Her qandaq din kishini yaxshiliqqa dewet qilidu. Bu nuqtidin el-qa'ide diniy guruh emes. Xitay hökümitining Uyghurlargha térrorluq qalpiqi kiydürüsh pütünley toghra emes. Shunga dini mesile kompartiye chüshenmeydighan bir nuqtidur” deydu.