Dunya türk yashlar birliki Uyghurlar toghrisida qarar aldi

Qararning 1-maddisida, dunya türk yashlar birliki Uyghurlarning ana tilini qoghdash toghrisida xizmet ishleydighanliqini we xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüp kéliwatqan bésim we zulum siyasetlirini dunya jama'itige anglitish üchün xizmet qilishni qarar qildi.

RFA/Arslan

Uyghurlargha alaqidar élin'ghan qararda mundaq déyildi: dunya türk yashlar birliki, xitayning Uyghur xelqige qarshi yürgüzüp kéliwatqan her türlük bésimini we ana tilini yoq qilish siyasitini eyibleydu. Xususen dunya türk yashlar birliki, bu teshkilatqa qarashliq pütün eza teshkilat we jem'iyetlerning wasitisi arqiliq sherqiy türkistandiki her türlük zulum we bésimlarni dunya jama'itige anglitish üchün xizmet ishleydu.

Yighinda Uyghur wekillermu söz qilghan bolup, Uyghurlarning tarixini anglitish bilen birge, hazirqi weziyette diniy bésimgha we milliy medeniyetning weyranchiliqqa uchrawatqanliqi, mekteplerde Uyghur tilida ders ötüshning cheklen'genliki, 4-6 yash arisidiki Uyghur perzentliri üchün échilghan yeslilerde ana tili ögitishning ornigha xitay tili we medeniyiti ögitiwatqanliqi, Uyghur yashlirini xitay ölkilirige mejburiy yötkep, u yerdin xitaylarni köplep köchürüwatqanliqi, Uyghur diyaridin chiqiwatqan yer asti we yer üsti bayliqlarni xitaylarning sümürüwatqanliqi, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan asasiy siyasetlirining Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasiti ikenliki qatarliq mesililerni anglatqandin kéyin, Uyghur mesilisi yighin ehlining alahide diqqitini tartti we yighinda söz qilghuchilarning köpinchisi Uyghur mesilisini tilgha élip ötti.

Biz, dunya türk yashlar birliki we Uyghurlar toghrisida pikir-qarashlirini élish üchün bu teshkilatning rehberlik hey'iti ezasi elshad abdullayuf ependi bilen söhbet élip barduq.

Elishad abdullayuf ependi aldi bilen dunya türk yashlar birlikining qurulush tarixi we xizmet-pa'aliyetliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin rusiyidiki köpligen türk xelqlerning yashlar teshkilatliri bir yerge jem bolup 1991-yili pütün rusiyidiki türk yashlar teshkilatlirining birlikini qurghan. Bu heqte türkiye, ezerbeyjan, qazaqistan we bashqa jaylardiki türk xelqlerge bu birlikke qétilish toghrisida chaqiriq ewetilgen, shuning bilen pikir almashturush netijiside türk yashlar birliki peqet rusiye bilenla cheklinip qalmay, pütün dunyadiki türk yashlarni teshkil qilghan bir birlik qurush qarar qilin'ghan. Dunya türk yashlar birliki 1992-yili 2-ayda 12 türki xelqning wekillirining qatnishishi bilen tataristanning paytexti qazanda tunji qétimliq yighin échilghan we bu yighinda türk yashlar birliki resmiy qurulghan. Hazir bu teshkilatning 18 dölet we rayondin 36 türk xelqige wakaliten 42 teshkilat ezasi bar. Dunya türk yashlar birlikige shexsler eza bolalmaydu, teshkilatlar eza bolidu. Hazir bu teshkilatqa dunyaning pütün jayliridin eza bolghan teshkilatlar bar, 70 milyon nopusluq türkiye, 30 milyon Uyghur, 50 milyon ezerbeyjanliqlardin ezalirimiz bar. Bu yil bu teshkilatning qurulghanliqigha 20 yil boldi.

Dunya türk yashlar birlikining ghaye-meqsetliri, xizmet qilish saheliri

Elshad abdullayuf ependi, dunya türk yashlar birlikining ghaye-meqsetliri, xizmet qilish saheliri toghrisida toxtilip mundaq dédi: dunya yashlar birlikining asasi xizmiti qurultay yighini échish bilen élip bérilidu, bu teshkilat hazirghiche 15 qétim qurultay yighini uyushturdi, her qétimliq yighinni türk xelqi köplep olturaqlashqan, oxshimighan sheherlerde ötküzüp kéliwatimiz. Bu teshkilat asasliqi, yashlar we tenterbiye, medeniyet we siyaset, iqtisad we uchur-axbarat qatarliq sahelerde bölüm-bölüm halette xizmet ishleymiz. Her qétimliq qurultayda élin'ghan qararlarni yene bir qétimliq qurultay yighini échilghan waqitqiche ijra qilishqa tirishimiz.

So'al: dunya türk yashlar birliki Uyghur mesilisige qandaq qaraydu?
Jawab: dunya türk yashlar birliki xelq'araliq bir teshkilat. Shu sewebtin dunya weziyitini köz aldigha keltürüp, xelq'ara qanunlargha hörmet qilghan asasta we xelqler otturisidiki tinchliqni qoghdash asasida heriket qilidu. Türk xelqining köpinchisi nechche yüz yil boyiche nurghun qiyinchiliqlarni béshidin ötküzdi. Ishghaliyet, qirghinchiliq, mejburiy sürgün qilish, heq-hoquqlirini depsende qilish dégen'ge oxshash weqeler yüz berdi. Biz her türlük zulum we bésimgha qarshi. Buninggha héchqachan irqchiliq we yaki milletchilik dep xata chüshenche bermeslik kérek. Dunya türk yashlar birlikining asasi meqsiti insanlar arisida tinchliqni berpa qilish. Emma bu tinchliq bir tereplime telepler bilen emelge ashmaydu.

So'al: dunya türk yashlar birlikining Uyghurlar toghrisida qandaq xizmet qilish pilani bar?
Jawab: Uyghur xelqimizning xitay da'iriliri étirap qilghan bir aptonom rayoni bar we bu aptonomiye bilen Uyghur xelqining milliy we meniwi qimmetliridin melum qismini bolsimu qoghdashqa bolidu. Emma bu aptonomiye hoquqi Uyghur xelqining dunya jama'iti teripidin tonulushi, tashqi türkler we qérindash xelqler bilen ariliship ötüshi, Uyghurlarning xelq'ara sehnide öz heq-hoquqlirini qoghdishi üchün kupaye qilmaydu. Bashqa türkiy xelqler, Uyghur xelqining yashlirini telim-terbiye, tenterbiye, medeniyet, siyaset we sen'et sahelerde oqutush üchün shert-shara'it yaritishi kérek. Bu yaxshi bir ish, xitay da'iriliri buninggha ruxset qilishi kérek. Türkiye, ezerbeyjan we qazaqistanda Uyghur yashlarni oqutush üchün 100 kishiliktin orun ajritilsa ular yaxshi oqup oqush püttürgende, biz bilen xitay otturisida köwrüklük rol oynaydu. Ular xitay tili bilidu, xitaylarni tonuydu, ular türk bolghanliqi üchün bizni tonuydu we bizni yaxshi köridu. Bizning xitay bilen bolghan munasiwetlirimizde Uyghurlarmu rol alsa, bu her terepke payda élip kélidu, dep oylaymiz. Munasiwetlik pütün döletlerge paydisi bolidu. Biz buni emeliyleshtürüsh üchün tirishimiz. Bu meqset bilen Uyghurlarning wekilliri bilen munasiwet qurushni arzu qilimiz.

So'al: elshad abdullayuf ependi, Uyghurlar toghrisida démekchi bolghan qoshumche sözingiz barmu?
Jawab: aldi bilen Uyghur qérindashlirimizgha salam yollaymen. Uyghur xelqining yashlar teshkilatliri we wekilliri bizning dunya türk yashlar birlikide we teshkilatning xizmet pa'aliyetlerde téximu köp aktip bolushni xalaymiz. Yene bir tereptin Uyghur ziyaliylirining dunya türk yashlar birlikining u yerde aktip pa'aliyet qilish üchün rol élishini xalaymiz, bu biz üchünmu we Uyghur xelqi üchünmu küch qoshidu. Sözümning axirida, Uyghur xelqining yalghuz emeslikini, dunyada 250 milyonluq bir chong toplamning, türk xelqlerning Uyghurlargha köngül bölidighanliqini, ularni hörmet qilidighanliqini, yaxshi köridighanliqini bilishi kéreklikini tekitleymen we ulargha pütün ishlirida muweppeqiyet tileymen.