D u q 3 ‏ - nöwetlik qurultiyida chet'ellik méhmanlar türlük teklip - pikirlerni otturigha qoydi

2009 - Yili 5 - ayning 18‏ - küni amérika xelqara démokratiye fondi jemiyitining zalida dunya uyghur qurultéyining 3‏ - nöwetlik wekilirige qanunshunaslar léksiye sözlewatqan körünüshtin biri we yighin ralidin körünüshler.

Qurultayning shu künki échilish murasimida söz qilghanlar ichide yene Uyghurlarni qollaydighan nurghun sandiki chet'ellik méhmanlar bar idi. Töwende bu méhmanlarning qurultaydiki pikir, tekliplirini diqqitinglargha sunimiz.

Dunya Uyghur qurultiyining 21 - may küni amérika dölet mejlis binasidiki yighin zalida bashlinip, 25 ‏- may küni wirjiniye shtatidiki bir méhmanxanida axirlashqan 3 ‏ - nöwetlik wekiller yighinida Uyghur dawasini qollaydighan nurghun sandiki chet'ellik méhmanlar sözge chiqqan idi. Söz qilghanlar ichide xelq'ara ammiwi teshkilatlar we amérika dölet mejlisi kishilik hoquq komitétidiki erbaplar bar idi.

Ular Uyghurlarning öz hoquqini qolgha keltürüsh yolidiki küreshlirini qollaydighanliqini bildürüpla qalmay, Uyghur herikitining kélechikige munasiwetlik türlük pikir we tekliplerni bergen. Bu kishilerning biri, amérika dölet mejlisi tam lantos kishilik hoquq komitétining mes'uli xens xogréftur.

Qurultaydiki sözide Uyghur mesilisining uzun - muddetlik bir küresh ikenlikini tekitligen xens xogréf ependi, Uyghurlarning kishilik hoquqi we medeniyet aptonomiye dawasini qollaydighanliqini bildürgen. U mundaq deydu": men ilgiri tekitligen bizning Uyghurlarning kishilik hoquqi we medeniyet aptonomiyesi jehettiki tirishchanliqini qollashni özlüksiz dawamlashturidighanliqimizni yene bir qétim seminglargha salay. Bu roshenki uzun - muddetlik bir küresh.

Bügünki bu türlük pa'aliyetler arqiliq kürishinglargha we mewjüt kishilik hoquq weziyitinglargha kishilerning keng da'irilik diqqet nezirini qozghash mumkin. Bu türlük pa'aliyetler xelq'ara jem'iyetni bu mesilige jelp qilidu. Bu bizning shinjang we tashqiy dunyadiki kishilik hoquqi ziyankeshlikke uchurawatqan Uyghurlarni diqqet nezirimizde tutishimizgha türtke bolidu. Biz bu jehettiki tirishchanliqimizni dawamlashturimiz. Tam lantos kishilik hoquq komitétining silerge wedisi bar. U bolsimu siler bilen birge turush."

Xens xogréf, Uyghurlarning kishilik hoquq pa'aliyitini qollashitiki seweblerni chüshendürüp, kishilik hoquq yalghuz amérikining mesilisi bolmay, belki xelq'ara mesile dep qaraydighanliqini bildürdi hemde xelq'araning bu mesilide teng heriket qilishini telep qildi. U " biz silerge yardem qilimiz, chünki bir nerse nahayiti roshenki, kishilik hoquq yalghuz amérikining mesilisi emes. Kishilik hoquq we kishilik hoquqni qoghdash pütün xelq'ara jem'iyetke munasiwetlik mesile. Shinjangda Uyghurlarning kishilik hoquqi ürümchidiki kichik bir türmide depsendige uchrisa, rabiye qadir xanimning oghulliridin alim we ablikimlarni amérika dölet mejlisining ziyaret ömiki bilen alaqilashqanliqi üchünla xitay hökümiti türmige tashlisa, Uyghurlar ashkara sözligenliki üchünla tutqun qilinsa, xelq'ara jem'iyet buninggha inkas qayturushi we bir yaqidin bash chiqirishi kérek" dégen.

Qurultayda sözge chiqqan yene bir chet'ellik méhman, italiye parlaménti yuqiri palatasining ezasi marko pérdusa idi. U bu qétimqi qurultayning Uyghur dawasigha yitekchilik qilidighan bir prinsipni otturigha qoyushini telep qilghan. U mundaq dégen idi": méningche, hazir biz silerning sherqiy türkistan we xitayning ichi - sirtidiki Uyghurlarning erkinlik, démokratiye we kishilik hoquq kürishini qandaq qilip ünümlük élip bérish heqqidiki bir yitekchi qollanmini tüzüp chiqishinglargha éhtiyaj. Silerning ichinglardiki nurghun kishiler sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliride we uning etrapidiki ellerde yashaysiler. Men 3 ‏ - nöwetlik qurultay axirlishishtin burun, silerning kürishinglarni gewdilendüridighan qanuni küchtiki höjjet tüzüp chiqishinglarni ümid qilimen."

Merkizi gollandiyidiki wakaletsiz milletler we xelqler teshkilatining bash katipi bustachin, dunya Uyghur qurultiyining yighinida sözge chiqqan xelq'ara teshkilat rehberlirining biridur. U xelq'ara ehdinamilardiki öz teqdirini özi belgilesh prinsipi toghrisida pikir bildürdi. U " bu yéngi dunyada öz teqdirini özi belgilesh hoquqi démokratiye, tereqqiyat we tinchliqning muhimliqini telep qilidu. Öz teqdirini özi belgilesh hoquqini keng da'irilik chüshinish lazim.

Bu konkrét shara'ittiki medeniyet bixeterliki, aptonomiyilik öz ‏ - özini bashqurush shekli, iqtisadi jehette öz ‏ - özige ige bolush, xelq'ara derijidiki qatnishish, yer hoquqi, teb'iy muhitni asrash, rohiy erkinlik we öz pikirini ipadilesh hoquqi, kolliktip kimlik, kishilik hoquqning asasi bolghan kishilik qedir ‏ - qimmitini qoghdash qatarliqlarni öz ichige alidu" dédi.

Bustachin, kéyinki yillarda milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi cheklimige uchrighanliqini eskertip, döletlerning bu jehettiki xelq'ara ehdinamilargha ri'aye qilmighanliqini, öz teqdirini özi belgilesh uqumi üstide qayta izdinishni otturigha qoydi. U mundaq dep körsetti": kéyinki 20 yilda b d t teshebbusidiki öz teqdirini özi belgileshke da'ir tetqiqatida jiddiy bes ‏ - munaziriler boldi. Lékin bu mesilide yéngi bir pikir otturigha qoyulmidi. Bolupmu ichki jehettiki öz teqdirini özi belgileshke da'ir keng da'irilik aptonomiye heqqidiki tetqiqat yiterlik bolmidi."

Xens xagréf qurultaydiki bayanida, b d t kishilik hoquq kéngishining weten ichi we sirtidiki Uyghurlarning kishilik hoquq weziyitige diqqet qilishini telep qilip, amérikining b d t kishilik hoquq kéngishige eza bolghanliqini xitaygha xelq'ara bésim kücheytgenlikning bir ipadisi, dep körsetti. U mundaq deydu": amérika yéqinda b d t kishilik hoquq kéngishide bir kishilik orun'gha ige boldi. Bu xelq'ara bésimning yene bir ipadisi. Kishilik hoquq kéngishi kishilerning ishenchisini qazanmaqchi bolsa, diqqet nezirini shinjangdiki we dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlargha merkezleshtürüshi kérek."