Amérika erkinlik sariyi doklat élan qilip, 2010-yili xitayda siyasiy hoquq we ijtima'iy erkinlikning keynige chékin'genlikini bildürdi

Bu munasiwet bilen xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri yéqindin béri arqa-arqidin doklatlar élan qilip, dunya we xitay kishilik hoquq xatirisining 2010-yildiki ehwaligha baha bermekte. Amérika erkinlik sariyi bügün 2011‏-yilliq doklat élan qilip, 2010-yili dunya miqyasida we shundaqla xitayda erkinlikning tarayghanliqini bildürdi.

Amérika kishilik hoquq teshkilatliridin erkin sariyi peyshenbe küni 2011‏-yilliq doklat élan qilip, ötken bir yilda xitay we dunyadiki bir qisim döletlerning erkinlik, démokratiye weziyitide arqigha chékinish ehwali körülgenlikini we démokratik dunyaning buninggha nahayiti sus inkas qayturghanliqini bildürdi. Erkinlik sariyi yéqinqi bir qanche yildin buyan xitay we dunya miqyasidiki siyasiy hoquq we ijtima'iy erkinlikning izchil arqigha chékiniwatqanliqini agahlandurup kelgen. Erkinlik sariyining her yili doklat élan qilip, ijtima'iy erkinlik we siyasiy hoquqning izchil arqigha chékiniwatqanliqini qeyt qiliwatqinigha uda 5 yil boldi. Erkinlik sariyi dunyadiki 194 dölet we 14 rayonda tekshürüsh élip bérip, bu bir yilda xitay, misir, iran, rusiye we wénésu'éla qatarliq döletlerning basturush tedbirlirini üzlüksiz kücheytkenlikini ilgiri sürgen.

Erkinlik sariyi döletlerning siyasiy hoquq we ijtima'iy erkinlik ehwalini derijige turghuzup, bu sahede ehwali eng yaxshi döletlerge 1 nomur, eng nachar döletlerge 7 nomur bergen. Xitay siyasiy hoquq saheside 7 nomurgha érishken, wyétnam, shimali koriye, iran, afghanistan, liwiye, somali qatarliq döletler qatarida siyasiy hoquq ehwali eng nachar döletler tizimlikige kirgüzülgen. Xitay puqralar erkinliki saheside 6 nomurgha ériship, nachar döletler qataridin orun alghan.

Erkinlik sariyi peyshenbe küni doklat élan qilish munasiwiti bilen ötküzgen washin'gtondiki axbarat élan qilish yighinida, erkinlik sariyining tetqiqat ishlar mes'uli pudington söz qilip, xitayning asiyadiki qoshnilirigha tesir körsitip, ularning kishilik hoquq jehettiki tereqqiyatida selbiy rol oynawatqanliqidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

 U, " biz xitayning uning qoshnilirigha körsitidighan tesiridin endishe qilimiz. Men bu jehette xitayning iqtisadi we diplomatik tesiri seweblik arqigha chékinip ketken ellerdin ikki döletni misal qilip körsiteleymen. Bularning biri kambodzha. Kambodzhaning 2010-yili ijtima'iy erkinlikke qarshi yolgha qoyghan bezi tedbirliri bizni endishige saldi. Kambodzha xitayning tesiri izchil küchiyiwatqan, xitay bilen iqtisadi munasiwiti izchil zoriyiwatqan dölet. Kishini téximu qayghugha salidighan yene bir dölet sirlanka" dep körsetti.

Kambodzha aldinqi yili "5-iyul weqesi" ge qatniship, kambodzhagha qéchip chiqqan Uyghur musapirliridin 20 kishini xitaygha qayturup bergen. Kambodzhaning bu herikitini xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining we amérikining tenqidige uchrap, amérika kambodzhagha béridighan herbiy yardimini toxtatqan idi. Erkinlik sariyining doklatigha qarighanda 2010-yili xitayda tor béketlirige qaritilghan cheklime, puqralarni mejburi köchürüsh ehwali, iqtisadi délolargha siyasiy arilishish, kishilik hoquq adwokatlirigha parakendichilik sélish, ularning guwahnamisini bikar qilish, iz déreksiz yoqap kétish we shundaqla chet'elning ijtima'iy teshkilatlargha yardem bérishini qiyinlashturidighan belgilimilerni chiqirish ehwali kücheygen. Az sanliqlar we diniy az sanliqlarning yenila nahayiti qiyin shert shara'it astida yashaydighanliqi, bezi sahelerde nahayiti nachar ehwalda ikenlikini eskertilip, "Uyghur tor tehrirlirining, zhurnalistlirining adaletsiz sot arqiliq uzun muddetlik qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi, ularning ichide ikki Uyghurgha muddetsiz qamaq jazasi bérilgenliki" alahide tekitlen'gen.

Lékin erkinlik sariyining doklatidiki eng diqqet qozghaydighan nuqtilarning biri, doklatta "shinjang" ning "talash-tartishtiki térritoriye" dep teriplinishidur. Pudington, peyshenbe künidiki axbarat élan qilish yighinida muxbirimizning bu heqtiki so'aligha jawab bérip, "men sizning bu so'alingizgha siz razi bolghudek jawab bérelmesliki mumkin. Méningche shinjang yéqinqi waqitlarghiche talash-tartish mewjut rayon süpitide tonulmighan. Erkin dunya buningdin nechche on yil burun tibetning talash-tartishtiki rayon ikenlikini bilsimu, lékin shinjangni bilmeytti. Méningche bu eyni waqitta shinjangning héqiqi menidiki musteqilliq herikiti yoqluqi bilen munasiwetlik bolsa kérek. Shinjangda yéqinqidin béri yüz bergen weqelerdin kéyin, biz shinjanggha diqqet qilishqa bashliduq hem shinjangni bizning kelgüsidiki talash tartish yüz bérish éhtimalliqi mewjut rayonlar tizimlikige kirgüzduq" deydu.

Xitay hökümiti 2009‏-yili yüz bergen "5-iyul weqesi" din kéyin, Uyghur tor betlirige omumi yüzlük zerbe bérip, selkin, diyarim, shebnem, Uyghurbiz qatarliq nurghun tor betlirini, tor bet qurghuchilirini we tor tehrirlirini tutqun qilghan hem qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Xitay da'irilirining herikiti xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining we amérika bashchiliqidiki bezi gherb démokratik döletlirining tenqidige uchrap, Uyghur tor betchilirini qoyup bérishni telep qilish chaqiriqi kücheygen idi. Pudington, axbarat élan qilish yighinida yene béyjing hökümitining Uyghurlargha siyasitini we dunya islam kéngishining Uyghurlargha köz yumuwatqanliqini tenqid qildi.

U "biz béyjingning shinjanggha qaratqan siyasitini kishilik hoquqqa qilin'ghan éghir depsendichilik, dep qaraymiz. Bu mesilide bizni bi'aram qiliwatqan nerse béyjingning bu ishta dunya jama'etchilikini atlap ötüp kétiwatqanliqidur. Xitay shinjangdiki musulmanlarning hoquqini depsende qiliwatqan bolsimu, lékin u dunya islam kéngishi, héchqandaq bir musulman döliti we yaki islami heriketler teripidin tenqidke uchrap baqmidi." Dep körsetti.

Erkinlik sariyining doklatida yene xitaydiki nurghun tor betchiler, zhurnalistlar, erzdarlar, qanun kespidikiler, ishchilar, we az sanliqlarning bésim, tehdit bash egmey we cheklik imkaniyetke qarimay, türlük yollar bilen hökümetke bésim ishlitishni dawamlashturuwatqanliqi ilgiri sürülgen. 2010‏-Yili türmidiki xitay öktichi lyu shawbogha nobél tinchliq mukapati bérilgenliki we xitayning buninggha körsetken inkasi alahide eskertilip, bu weqede xitay kompartiye rehberlirining burun körülüp baqmighan xelq'ara qarshilishish peyda qilghanliqi, béyjingning norwégiyini agahlandurup, iqtisadi öch élish bilen tehdit salghanliqi, mukapat tarqitish murasimigha wekil ewetmekchi bolghan döletlerni agahlandurghanliqi we shundaqla lyu shawboning a'ile -tawabati hem uni qollighan öktichi zatlarni nezerbend qilghanliqi, bezilirining tutqun'gha uchrighanliqini tenqidligen.

Amérikidiki weziyet öktichi ziyaliyliridin weziyet analizchisi chén kuydé ependi, xitayning ijtima'iy erkinlik, siyasiy hoquq weziyiti heqqide toxtilip, xitaydiki ijtima'iy erkinlik we siyasiy hoquq mesilisi tüzülme xaraktérlik mesile ikenlikini, xitay tüzülme islahati élip barmay bu mesile hel bolmaydighanliqini bildürdi. U "nöwettiki xelq'ara we memliket ichidiki weziyet shuni nersini namayan qilmaqta. Eger junggo yene memliket ichidiki xelqning asasi kishilik hoquq arzusini oylashmisa, shundaqla xelq'ara weziyetning yölinishini nezerge almisa, u özining hazirliqi halitini burunqidek üzlüksiz dawamlashturalmasliqi mumkin" deydu.

Erkinlik sariyining doklatida yene, xitayning 2008‏-yili béyjing olimpik musabiqisidiki bixeterlik mesilisini bahane qilip, öktichi ziyaliylar, zhurnalistlar we bashqilarni basturghanliqi, 2009‏-yilidiki basturush j x j qurulghanliqining 60 yilliqini xatirilesh bahaniside élip bérilghanliqini we shundaqla 2010-yili xitay da'irilirining élip barghan herikiti yer shari siyasiy hoquq we ijtima'iy erkinlikke qaritilghandek qilghanliqini eskertip, "bu bir yil siyasiy hoquq we ijtima'iy erkinlik weziyitining üzlüksiz chékiniwatqanliqining 5‏-yilidur" dep tekitligen.