Хитай һөкүмити уйғур яшлирини ешинча әмгәк күчи сүпитидә йөткәш көрсәткүчини йәнә бир балдақ көтүрмәкчи

Мәлум болғандәк, хитай һөкүмитиниң уйғур яшлирини ешинча әмгәк күчи сүпитидә 2004 йилидин буян, хитай өлкилиригә мәҗбурий васитиләр арқилиқ көпләп йөткиши ахири 26-июн шявгуән паҗиәсигә вә йәнә 5-июл үрүмчи вәқәсидәк уйғурларниң кәң көләмлик қаршилиқ һәрикәтлиригә сәвәб болған иди, бу вәқәләрниң тәсиридә хитайниң мәзкур сияситиниң йүрүшүши мәзгил тәбиий тосалғуға дуч кәлгән болсиму, әмма 2009 йили-7 айниң 24-күни хитайниң уйғур аптоном райониға қойған рәиси нур бәкри мәхсус бу һәқтә баянат берип “буниңдин кейин ешинча әмгәк күчлирини йөткәшни барғанчә күчәйтимиз, қош тиллиқ маарип сияситини бошашмай илгири сүримиз” дегән иди.

Дәрвәқә хитай даирилири 2009-йилидин кейин ешинча әмгәк күчлирини йөткәш қәдимини йәниму җиддийләштүргән. Шундақла 12-бәш йиллиқ пиланда йәниму көп йеза ешинча әмгәк күчлирини кәсипләр бойичә тәрбийиләп йөткәп ишқа ашуруш көлимини кеңәйтидиғанлиқини елан қилди.Хитайниң-11 бәш йиллиқ пилани давамида уйғур йезилиридин 8 милйон ешинча әмгәк күчи йөткәлгәнлики мәлум.

2012-Йили-2 айниң 26-күни шинҗаң гезитиниң хәвиридин ашкарилинишичә, хитай һөкүмитиниң 12-бәш йиллиқ пиланида уйғур елиниң йезилиридики ешинча әмгәк күчидин 11 милйонни йөткәп ишқа орунлаштуридикән. Һәмдә буниңда нуқтилиқ ярдәмгә қатнишиватқан хитайниң 19 өлкә, шәһәрлирини, әмгәк күчи йөткилидиған асаслиқ нуқта қилидикән шундақла үч йилдин бәш йилғичә уйғур елиниң йезилирида “һәр бир аилидә бир хизмәтчи, бир шәһәр нопуси, бир ишчи болуш” ни ишқа ашурушни көзлимәктә икән.

2011-Йили уйғур ели бойичә йезилардики 2 милйон 487 ешинча әмгәк күчи йөткәп ишқа орунлаштурулған болуп, буниң ичидә биваситә шәндуң, гуаңдуң, җеҗяң, шенҗен, тйәнҗин қатарлиқ хитай өлкә вә шәһәрлиригә йөткәлгәнләр 150 миңдин ашидикән. Улар асаслиқи хотән, қәшқәр, қизилсу, байинғолин, или қатарлиқ вилайәт, областларға мәркәзләшкән. Қәшқәрниң йәкән наһийисидинла сиртқа чиқирип ишқа орунлаштурулғанлар 144миң адәм қетимға хотәнниң болса 408 миң адәм қетимға йәткән. Буларниң ичидә хитай өлкилиригә йөткәлгәнләрниң сани мәлум әмәс. Әмма сиртқа йөткәп ишқа орунлаштурулған йеза әмгәк күчлириниң 83% тин көпрәкини уйғур елиниң җәнубидики аз санлиқ милләтләр игилигән.

12-Бәш йилда хитай һөкүмити йәнила җәнубтики икки вилайәт, бир областни асас қилип йеза ешинча әмгәк күчи, йәни алий мәктәп, техникомларға өтәлмәй қалғанлар, толуқсиз, толуқ оттура мәктәпләрни пүттүргәнләрни йөткәп ишқа орунлаштуруштин аввал қисқа муддәтлик кәспий маһарәт бойичә тәрбийиләшни күчәйтидикән.

Хитайниң уйғур елидики тәшвиқат васитилириниң 27-феврал хәвиригә қариғанда, хитайниң уйғур аптоном райониға қойған секретари җаң чүншән, өткән һәптә қизилсуда зиярәттә болғанда, мәхсус ақту наһийисиниң үҗмә йезисидики 579 яшқа башламчи болуп, җеҗяңниң сиши шәһиригә ишләмчиликкә берип ешинча әмгәк күчлирини сиртқа чиқириштики илғар шәхс болуп баһаланған 23 яшлиқ рәйһангүл имирни йоқлиған вә униңға “биз сиздин пәхирлинимиз” дегән. Рәйһангүл икки күндин кейин, йезидики яшларни җеҗяңға ишләмчиликкә елип бериш вәзиписини яхши өтәшкә вәдә бәргән. Хәвәрдә рәйһангүл үҗмә йезисидин җеҗяңға ишләмчиликкә апиридиғанлар ичидә 17 яшқа киргән айнур исимлик бир қизниң барлиқи, җаң чүншән униңдин “сиртқа чиқип ишләмчи болуштин қорқуватамсиз, өйидикиләрни сеғинамсиз” дәп сориғанда, у қиз “сиртқа чиқип маһарәт игиләп кәсип билән шуғуллинип ғайәмни әмәлгә ашуруш үчүн һәр қандақ қийинчилиқтин қорқмаймән” дәп җаваб бәргәнликини язған.

Хитайниң ешинча әмгәк күчлирини йөткәшкә даир сиясәтлиридә давамлиқ, хитайниң асасий қануни вә әмгәк қануниға асасән 18 яштин юқири 25 яшқичә болған яшларни асаслиқ қилип ешинча әмгәк күчлирини сиртқа йөткәватқанлиқини, ишләмчиләрниң һәқ-һоқоқлириға толуқ капаләтлик қиливатқанлиқи тәшвиқ қилиниватқан болсиму, әмма мушуниңға охшаш техи қорумиға йәтмигән уйғур қизлириниңму, ата-анисидин айрилип һимайисиз һалда хитай өлкилиридики завутларға әрзан ишләмчи болуп йөткиливатқанлиқи һәмдә уларниң һәқ-һоқуқлириниң түрлүк дәхли-тәрузға учратқанлиқи ашкарилинип кәлмәктә. Шявгуән вәқәси буниң әң чоң ашкарилиниши һесаблиниду.

Гәрчә хитай даирилири 2009-йилидики 26-июн шявгуән вәқәси һәмдә 5-июл үрүмчи вәқәлиридин кейин, мәзкур вәқәләргә четилған қәшқәр тоққузақ вә пәйзават қатарлиқ җайлардин уйғур яшлирини хитай өлкилиригә йөткәш қәдимини бир қәдәр астилатқан вә шәклини өзгәртиш арқилиқ алий мәктәп пүттүргән яшларни кәсипләр бойичә тәрбийиләш намлири билән йөткәш усулини қолланмақта.

Гәрчә әмгәк күчлирини йөткәш бир қәдәр назук мәсилигә айланған җайлардин әмгәк күчи йөткәшни бир аз астилатқан болсиму, әмма игилишимизгә қариғанда, хитайниң уйғур яшлирини ешинча әмгәк күчи дәп хитай өлкилиригә вә яки өз юртлиридин башқа җайларға йөткәш сияситидә өзгириш болмиған һәтта бәкрәк күчәйтилгән һәмдә бәкрәк системилашқан. Ақтуниң чегра райониға тоғра келидиған бир йезисиниң исмини ашкарилашни халимиған бир уйғур кадири хитай өлкиләргә ишләмчи йөткәшниң башланғанлиқиға икки, үч йил болғанлиқини билдүрди. Униң чүшәндүрүшичә, нуқтилиқ ярдәм бериватқан өлкиләрниң ярдими билән чәт-яқа йезилардиму кәспий толуқ оттура мәктәпләрни селиш җиддий елип бериливатқан болуп, бу асасән ешинча әмгәк күчлирини йөткәп ишқа орунлаштуруш сияситиниң үзүлмәй йүрүшүшигә пухта асас селип, толуқсиз вә толуқ оттурини пүттүргән яшларни кәсипләр бойичә тәрбийиләшни асас мәқсәт қилидикән.

Дуня уйғур қурултийи қатарлиқ чәтәлләрдики уйғур тәшкилатлири хитай һөкүмитиниң уйғур йезилиридин яшларни ешинча әмгәк күчи вә яки шинҗаң синипиға апирип оқутуш баһанисидә йөткәш, уйғурларға қаритилған нопус вә етник қирғинчилиқи дәп тәнқид қилип қилмақта, болупму хитай даирилириниң 5-июл вәқәсидәк қанлиқ ақивәтләрдин савақ алмай бу хил сияситини йәниму системилиқ һалда җиддий давам қилиши уйғурларғиму, хитай көчмәнлиригиму һәмдә хитай һөкүмитигиму яхши ақивәт елип кәлмәйдиғанлиқини агаһландуруп кәлмәктә.