Хитай даирилириниң әй вейвейни қолға елиши хәлқара җәмийәтниң омумйүзлүк тәнқидигә учриди

Хитай һөкүмитини тәнқид қилиш билән тонулған әй вейвейниң башқа хитай өктичилиридин пәрқи униң заманиви сәнәт саһәсидики нами вә мәшһур хитай шаирлиридин әй чиңниң оғли болғанлиқидур. Әй вейвей, йәкшәнбә күни хоңкоңға қарап учмақчи болуп бейҗиң айродромиға чиққанда хитай сақчилири тәрипидин тутуп кетилгән вә униң өйи ахтурулған иди. Униң из-дерәксиз йоқап кетиши наһайити тезла хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң вә ғәрб демократик әллириниң тәнқидигә учриди.

Әй вейвей хитайниң заманиви сәнәт еқимиға вәкиллик қилидиған мәшһур қурулуш сәнәтчилириниң бири болупла қалмай, у йәнә хитай һөкүмитини йүрәклик тәнқид қилиш билән нам чиқарған мәшһур өктичиләрниң биридур. Униң сәнәт саһәсидики нами бейҗиң олимпик мусабиқисиниң “қуш чаңгиси” мәркизи тәнтәрбийә мәйдани билән зич мунасивәтлик болуп, у мәзкур тәнтәрбийә мәйданиниң сәнәт лайиһилигүчиси иди. Мана бу шәхс йәкшәнбә күни хитай сақчилириниң тутқун қилишиға учрап, һазирға қәдәр из-дерики елиналмиди. Әй вейвейниң аяли дүшәнбә күни бирләшмә агентлиқиға бәргән бу һәқтики мәлуматида әй вейвейниң һазирға қәдәр из-дерики йоқлуқини шундақла униң өйиниң ахтурулғанлиқини билдүргән. Һазир әй вейвейниң қәйәрдә тутуп турулуватқанлиқи, қандақ әйибләшкә учриғанлиқи вә қанчилик тутуп турулидиғанлиқи мәлум әмәс. Лекин көзәткүчиләр, әй вейвейниң тутқун қилиниши бейҗиң һөкүмитиниң өктичиләрни бастуруп, хитайда “ясимән гүли инқилаби” партлишиниң алдини елиш йолидики тәдбирлирини йәнә бир қәдәм күчәйткәнликиниң бешарити, дәп көрсәтмәктә.

Бу вәқә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәнқидигә учрапла қалмай, ғәрб дөләтлириниң диққити вә инкасини қозғиған чоң вәқәләрниң бири болуп қалди.

Америка һөкүмити дүшәнбә күни әй вейвейниң тутқун қилинишиға инкас қайтуруп, хитай кишилик һоқуқ вәзийитиниң йеқинқи тәрәққиятидин чоңқур әндишә қиливатқанлиқини билдүрди вә әй вейвейниң дәрһал қоюп берилишини тәләп қилди. Америка дөләт ишлар министирлиқи баянатчиси марк тонер дүшәнбә күни елан қилған бу һәқтики баянатида “биз әлвәттә вәзийәт тәрәққиятидики хәлқара җәмийәт тәрипидин етирап қилинған һоқуқини, җүмлидин пикир әркинлик һоқуқини қолланған паалийәтчиләрниң из-дерәксиз йоқап кетиш, қанунсиз қолға елиниш вә тутқун қилиниш йүзлинишидин давамлиқ чоңқур әндишә қиливатимиз. Сәнәтчи вә паалийәтчи әй вейвейниң тутқун қилиниши барлиқ хитай пуқралириниң асаси кишилик һоқуқи вә хитайниң хәлқара универсал кишилик һоқуқ әһдинамисидики мәсулийитигә уйғун кәлмәйду. Биз хитай һөкүмитини әй вейвейни дәрһал қоюп беришкә чақиримиз” дәп тәкитләйду.

Лекин, шу күни әй вейвейниң қолға елинишини тәнқид қилған дөләтләр ялғуз америка әмәс. Мәзкур вәқә мунасивити билән хитайни тәнқид қилған дөләтләр йәнә, германийә, франсийә, австрийә қатарлиқларни өз ичигә алиду. Германийә ташқи ишлар министири әй вейвейниң учуштин тохтитип қоюлғанлиқини вә тутуп қелинғанлиқини аңлап “зор әндишигә чүшкәнлики"ни билдүргән. Франсийә ташқи ишлар министирлиқи баянатчиси бернард валеро болса, әй вейвейниң тәқдиридин қаттиқ әнсирәватқанлиқини әскәртип, униң вә аилисиниң әһвалини йеқиндин тәқиб қилидиғанлиқини илгири сүргән.
Әй вейвейниң фамилиси пешқәдәм уйғур зиялийлириға натонуш әмәс. Униң дадиси мәшһур хитай һазирқи заман шаири әй чиң хитайниң 1959-йилдики оңчиларға қарши туруш һәрикитидә “оңчи” қалпиқини кийип, уйғур илиға сүргүнгә һәйдәлгән кишиләрниң бири. Узун йиллар уйғур илиниң шихәнзә районида яшиған әй чиңниң бу җәрянда тейипчан елийоп қатарлиқ бәзи уйғур шаирлар билән достанә мунасивәтләрдә болғанлиқи, биңтуәнниң йәрлик муһитни вәйран қилип, боз йәр өзләштүрүшини тәнқид қилидиған бәзи шеирларни язғанлиқи мәлум. Униң уйғурчиға тәрҗимә қилинған, лекин "шинҗаң гезити" бесишни рәт қилған “қақирлар бу йәрдин кетиңлар, бу юрт әмди силәрниң әмәс” намлиқ шеири униң бу һәқтики шеирлириниң биридур. Лекин нурғун кишиләр, әй вейвейниң һазирға қәдәр һуҗумға учримаслиқи вә униң рәсмий қолға елинмаслиқида униң дадисиниң йүз хатирисиниң роли барлиқиға ишиниду.

Лекин, бу әй вейвейниң тунҗи қетим чәтәлгә чиқиштин чәклиниши вә учуштин тохтитип қоюлуши әмәс. У өткән йили 12-айда түрмидики хитай нобел тинчлиқ мукапати саһиби лю шавбоға мукапат тарқитиш мурасимиға тәклип қилинип узун өтмәй, җәнубий корийини зиярәт қилмақчи болуп йолға чиққанда бир қетим тохтитип қоюлған иди. Әмма у 2‏-айниң оттурилиридин буян қанат яйдурулған өктичиләрни бастуруп, “ясимән инқилаби”ниң алдини елиш йолида тутқун қилинған өктичиләрниң ичидики әң тонулған шәхс. Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң илгири сүрүшичә, әй вейвейдәк тонулған бир шәхсниң қолға елиниши кишини әндишигә салидиған бир сигналдур. Мәркизи париждики чеграсиз мухбирлар тәшкилатиниң асия ишлири мәсули исмаил мартин, “бу вәқә кишини әндишигә салидиған бир сигнал. Чүнки һөкүмәт наһайити мәшһур бир өктичи затни тәптартмай қолға алди. Шуңа бу һөкүмәтниң өктичи пикирләрни бастуруш үчүн һәр қандақ ишни қилидиғанлиқини көрситиду” дәп агаһландурди.

Әй вейвейниң тутуп кетилиши йәнә хәлқара кәчүрүм тәшкилати, хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати, хитай кишилик һоқуқни қоғдиғучилар тәшкилати қатарлиқ хәлқара тәшкилатларниң диққитини тартқан. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати елан қилған бу һәқтики баянатида, бу вәқә хитайниң өктичиләрни бастурушни кеңәйтиватқанлиқиниң бир қисми икәнликини илгири сүргән. Мәзкур тәшкилатниң асия тинч окян ишлири муавин мәсули дана гәст, әй вейвейниң тутқун қилиниши хитай даирилириниң өткән айдин буян елип бериватқан паалийәтчи вә тор өктичилирини бастуруш һәрикитиниң йәнә бир балдаққа көтүрүлгәнликидин дерәк беридиғанлиқини билдүргән. Чеграсиз мухбирлар тәшкилатидики исмаил мартинниң илгири сүрүшичә, хәлқара җәмийәт һәрикәткә келип, бу вәқәгә вә хитайдики ахбарат әркинликиниң йүзлинишигә диққәт қилиши керәк.

У мундақ дәйду: “биз хәлқара җәмийәтниң бу вәқәгә сүкүт қилип турмаслиқини күтимиз. Чүнки, әпсуслинарлиқи, хитайда ахбарат өз-өзигә чәклимә қоюшқа мәҗбур қилиниватиду. Шуниң билән бу түрлүк вәқәләрни хәвәр қилиш вә тәнқид қилиш қийинчилиққа учримақта. Шуңа биз хәлқара җәмийәтниң хитайдики ахбарат әркинликиниң әһвалини йеқиндин тәқиб қилишини күтимиз”. Исмаил мартин йәнә, әй вейвейниң қолға елинишида һазирға қәдәр һечқандақ рәсмий сәвәб көрситилмигәнликини әскәртип, хитай һөкүмитиниң һазирға қәдәр униң әһвали һәққидә учур беришни рәт қиливатқанлиқини, лекин униң вә қолға елинған башқа өктичиләрниң тезрәк қоюп берилишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди.

Анализчиларниң илгири сүрүшичә, әй вейвейниң тутқун қилиниши хитай һөкүмитиниң оттура шәрқтики хәлқ исянлири вә хитай өктичилириниң “ясимән инқилаби” елип бериш һәққидики чақириқидин пәвқуладдә чөчүп кәткәнликини көрситидикән. Америкидики интернет вә учур әркинлики мәсилиси анализчиси ли хоңкуән әпәнди, хитай һөкүмитиниң һазирқи әһвалини овчиниң милтиқидин қорқуп кәткән қушларға охшитиду. ‏У “мениңчә бу, җуңго һөкүмитиниң пәвқуладдә вәсвәсигә чүшүп қалғанлиқидин дерәк бериду. Җуңгода овчиниң милтиқидин чөчүп кәткән қуш дәйдиған бир мақалә бар. Җуңго һөкүмитиниң һазирқи әһвали дәл мушуниңға охшайду. Шуңа улар инқилаб пәйда қилидиған барлиқ амилларни бөшүкидә уҗуқтуруп ташлимақчи. Улар әй вейвейни ясимән инқилабиниң бир хил қозғатқучи күчи қатарида көргән болуши мумкин. Әй вейвейниң инқилаб қозғайдиған бир амил болуши натайин. Лекин у инқилабниң учқуни болалайду. Чүнки, униң нурғун қоллиғучиси вә әгәшкүчиси бар. Җуңго һөкүмити бу хил адәмләрдин қорқиду. Шуниң үчүн у җуңго һөкүмитигә нисбәтән пәвқуладдә сәзгүр адәм. Шуңа уни тәқиб астиға алған болуши мумкин”.

Әй вейвей йәкшәнбә күни из-дерәксиз йоқап кетиштин хели бурунла, униң кәспий вә иҗтимаий паалийити бәзи паракәндичиликләргә дуч кәлгән. Униң бу йил 2‏-айда ачмақчи болған көргәзмиси көргәзмә уюштурғучилири тәрипидин бикар қилинған. Униң алдида әй вейвей сақчиларни тәнқид қилип қоюп, униң шаңхәйдики сәнәт студийиси чеқиветилгән иди. Әй вейвей йеқинда франсийә агентлиқиниң зияритини қобул қилип, германийидә студийә қурушни пиланлаватқанлиқини, чүнки хитайда көргәзмә ечип тойғанлиқини билдүргән. У “бу йәрдә йүз бериватқан ишлар адәмни үмидсизләндүриду. Әгәр мән хизмитимни тәрәққий қилдурмақчи болсам, бир орун тепишим керәк” дегән.

Чеграсиз мухбирлар тәшкилати 2010-йили 10-айда дунядики һәр қайси әлләрниң ахбарат әркинлик тизимликини елан қилип, хитайниң ахбарат әркинлик әһвали дунядики 178 дөләт вә район ичидә 171‏-орунда туридиғанлиқини елан қилған иди. Лекин чеграсиз мухбирлар тәшкилатиниң илгири сүрүшичә, хитайда кишиләрниң әркинлики бу йилниң башлирида илгириләп начарлишип, хели йиллардин бери көрүп бақмиған вәзийәт барлиққа кәлгән. Чеграсиз мухбирлар тәшкилатидики исмаил мартин, хитайда чәтәллик мухбирларниң тәһдиткә учраш обйектиға айлинип қалғанлиқини билдүрди. У “мениңчә, һазирқи вәзийәт бурунқидин техиму начар. Йеқинда йүз бәргән вәқәләр пәйда қилған хитайдики вәзийәт нурғун йиллардин бери көрүлүп бақмиған иди. Нөвәттики хитайда һәрким тәһдиткә учраватиду. Болупму тордашлар, торчилар, ахбарат саһәси вә шундақла чәтәллик мухбирлар тәһдит вә зәрбә бериш вә тәһдит обйектиға айлинип қалди” дәйду.

Анализчиларниң илгири сүрүшичә, интернет вә учур алақисиниң мисир қатарлиқ оттура шәрқтики дөләтләрдә йүз бәргән хәлқ инқилабида ойниған муһим роли хитайни қорқутқан. Анализчилар хитайниң оттура шәрқтики бу тәҗрибә-савақни йәкүнләп, тор алақиси, ахбарат контроллуқи вә чәтәллик мухбирларниң паалийитигә чәклимә қоюшни күчәйткәнликини билдүрмәктә. Йеқинда хитай һөкүмити бәлгилимә чиқирип, чәтәллик мухбирларниң хитайда йүз бәргән намайиш вә аммиви йиғилишларни хәвәр қилиш вә сүрәткә елишини чәклигән иди. Лекин, америкидики учур вә тор әркинлик паалийәтчиси ли хоңкуән, хитайниң тор алақисини тамамән контрол қилиши мумкин әмәсликини билдүрди.

У мундақ дәйду: “җуңго һөкүмити торни қанчилик қаттиқ контрол қилған биләнму униң тор алақисини тамамән үзүп ташлиши мумкин әмәс. Тор алақисиниң оттуриға чиқиши мустәбитләргә әң чоң аваричиликни тепип бәрди. Чүнки, у өзиниң иқтисади тәрәққияти үчүн тор алақисигә моһтаҗ. Лекин, улар йәнә бир тәрәптин өзиниң сиясий имтиязини қоғдап қелиш үчүн пуқраларниң тордин пайдилинишиға тосқунлуқ қилмақта. Улар пуқраларниң тордин пайдилинип өзини тәрбийилишидин қорқиду. Чүнки, улар пуқраларниң тордин пайдилинип өзини тәрбийиләп, уларниң һакимийитигә даир нурғун нәрсиләрни биливалиду. Әгәр улар буни биливелип, асасий қанунниң 35-маддисидики сөз әркинликини тәләп қилса, у чағда компартийиниң һакимийәт асаси тәврәп қалиду, дегәнликтур. Шуңа улар буниңдин наһайити әнсирәйду. Бу нуқтидин ейтқанда тор җуңго үчүн қош бислиқ қилич. Җуңгониң һазирқи иқтисади компартийиниң алаһидә имтиязлиқ тәбиқиси тәрипидин монопол қиливелинған. Әгәр тор алақиси үзүлсә уларниң иқтисади мәнпәити наһайити зор зиянға учрап, мәбләғ қечип кетиши мумкин. Шуңа улар буниңға җүрәт қилалмайду. Лекин тор алақисиниң мәвҗутлуқи йәнә бир җәһәттин өктичи пикирләрниң тарқилиши вә көпийишини алға сүрүп, бир сиясий күчни шәкилләндүрүш еһтималлиқи мәвҗут.”