Ulrix déli'us: xitay yéngi rehberlik qatlimining Uyghur kishilik hoquq weziyitini yaxshilishigha ümid baghlighili bolmaydu

Dunya Uyghur qurultiyining ilgiri sürüshiche, yighinning asasliq témisi sherqiy türkistandiki Uyghur xelqining xitay kommunist hakimiyiti ishghal qiliwalghan 63 yildin kéyinki weziyiti, xitay rehberlik qatlimidiki almishishning Uyghurlargha körsitidighan tesiri heqqidiki mesililerni chöridep élip bérilidu.

Xeter astidiki xelqler teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul diréktori ulrix déli'us ependi mezkur yighinda doklat béridighan shexslerning biri. U özining bu qétimqi yighinda sözleydighan témisi heqqide toxtilip: kompartiyining rehberlik almishidighan kéler qétimliq qurultiyi mushu öktebirde chaqirilidighandek qilidu. Men yighinda weziyet heqqide bolupmu, asasliq yétekchi shexsler, ularning ötken bir yilliq pa'aliyiti heqqide qisqiche tetqiqat yürgüzüp, ularning tarixiy, a'iliwi we siyasiy arqa körünüshini analiz qilip ötimen. Özgirish bolushtin ümid bar - yoqluqi, biz kütkendek tüp xaraktérlik özgirish yüz béridighan - bermeydighanliq toghrisidiki muhim mesililer heqqide toxtilimen, dep körsetti.

1 - Öktebirdiki yighin ikki qisimgha bölüp élip bérilidu. 1 - Bölümi rehberlikning Uyghurlargha körsitidighan yoshurun tesiri, 2 - bölümi xitayning rehberlik almishishi we xelq'ara jem'iyetning buninggha qandaq inkas qayturushi heqqide bolup, d u q bu yighinning “Uyghur jama'etchilikini keng kölemlik rehberlik almishishi élip kélidighan özgirish, buning ulargha we sherqiy türkistandiki uruq - tughqan, dost - buraderlirige qandaq tesir körsitidighanliqi heqqide muzakire élip bérish pursiti bilen teminleydighanliqi” ni bildürgen. D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa yighin heqqide melumat bérip, bu arqiliq dunya jama'etchilikining diqqitini sherqiy türkistan mesilisige jelp qilishni meqset qilghanliqini bildürdi.

D u q re'isi rabiye qadir xanim, bawariye sotsiyal démokratlar partiyisi parlamént guruppisining re'isi markus réndirspéchir ependi, yéshillar partiyisi parlamént guruppisining re'isi margérét ba'us xanim qatarliq shexsler échilish nutqi sözleydighan bu yighinda, xitay kishilik hoquq mesililiri boyiche mol tejribige ige shexsler, Uyghur mesilisige munasiwetlik erbablar doklat béridu. Doklat béridighanlar arisida xeter astidiki xelqler teshkilatidiki ulrix déli'us ependidin bashqa, italiye parlaméntining kéngesh palata ezasi marko pérdusa, xelq'ara kishilik hoquq jem'iyitining mes'ul xadimi pétér müllér, wakaletsiz milletler teshkilatining pexri re'isi erkin aliptékin, re'isi nawang chopél qatarliq shexsler, türkiye haji'öpe uniwérsitéti oqutquchisi, doktor erkin ekrem qatarliq mutexessisler bar.

Mezkur yighin xitay kompartiyisi 18 - qurultiyi pat yéqinda chaqirilip, xitay kompartiye bash sékrétari xu jintaw we bash ministiri wén jyabaw qatarliq merkizi komitét siyasiy byurosidiki bir qanche da'imiy ezasi dem élishqa chiqish aldida turghan, ularning ornigha shi jinping bashchiliqidiki yéngi siyasiy byuro teshkil qilinidighan mezgilde chaqirilghan.

Bu mezgil yene, xitayning memliket ichi - sirtida shi jinping bashchiliqidiki xitay yéngi rehberlik qatlimini siyasiy islahat élip bérip, xitayning démokratiyilishishini algha sürüsh, kishilik hoquqni qoghdash, xelq'ara ehdinamilerge ri'aye qilishqa chaqiriwatqan peytke toghra kelgen idi.

Lékin xeter astidiki milletler teshkilatining asiya ishlirigha mes'ul diréktori ulrix déli'us ependi eskertip, xitay yéngi rehberlirining démokratiye, kishilik hoquq we Uyghurlarning hoquqini qoghdash mesiliside özgirish yasaydighanliqigha ümidwar qarimaydighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: elwette, bizning melum özgirish élip bérilishi zörür, deydighan ümidimiz bar. Bolupmu, az sanliq milletlerge munasiwetlik weziyette özgirish bolushini we di'alog élip bérilishini ümid qilimiz. Biraq weziyetni tehlil qilghanda bolupmu, shi jinpingning arqa körünüshini tehlil qilghanda bizge u, milliy siyasetke tüp xaraktérlik özgertish kirgüzidighan shexslik tesirati bermeydu. Epsuski, men uni siyasetke özgertish élip baralaydighan shexs, dep qarimaymen.

Ulrix déli'us, shi jinpingning qiyin ehwalda qalghan bolushi mumkinliki, chünki uning partiye ichidiki oxshimighan guruhlar bilen muresse qilish yolini talliwalghanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, Uyghur mesilisi xitay üchün noqul milliy mesile emes, belki xitay iqtisadining muqimliqi bilen munasiwetlik mesile.

Déli'us eskertip: Uyghur mesilisi xitayning muqimliqi we iqtisadigha zor derijide tesir qilidighan mesile bolghachqa, u noqul milliy mesile emes, belki u yene xitay iqtisadini xam eshya bilen teminleshke munasiwetlik mesile. Shi jinping sherqidiki sana'et rayonliri bilen zich munasiwetlik shexs. Shunga bizningche u aldi bilen xitayning muqimliqini saqlash, namrat rayonlar bilen bay rayonlarning perqini azaytishqa tirishishi mumkin. Biraq uning medeniyet hoquqi, démokratiye hoquqigha köngül bölüp, ochuq pikirlik bolushi natayin, dep körsetti.

Dunya Uyghur qurultiyining 1 - öktebir xelq'ara ilmiy muhakime yighini heqqidiki uqturushida ilgiri sürüshiche, xitayning hazirqi xu jintaw, wén jyabaw qatarliq rehberlirining hoquqtin ayrilishi ikki xil éhtimalliqni peyda qilishi mumkin. Yeni buning ya islahat élip bérish éhtimalliqi mewjut kishiler, yaki qattiq qol shexslerge yol échip bérish éhtimalliqi bar.

Dunya Uyghur qurultiyi eskertip “Pewqul'adde halqiliq bir mezgilde turuwatqan Uyghurlargha, hazirgha qeder sel qaralghan yaki mewjut bolmighan kishilik hoquqini yaxshilash jehetlerde, az uchraydighan bezi pursetlerning tughulush istémali” barliqini bildürgen. Mezkur teshkilatning bildürüshiche, mesile yenila xitayning qaysi yolda méngishi rehberlikke kimlerning saylinishi bilen munasiwetlik.