Uyghur milliti axirqi nepisini éliwatidu(2)

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

30 – Mart küni bir Uyghur kishi qeshqerdiki héytgah meschiti yénidin ötüwatmaqta. Jem'iyet bésimliri we ishqa orunlishi jehetlerdiki qolaysizliqlar Uyghur ata - anilarni balilirini xitay tilida oqutushqa mejbur qilmaqta. AFP

Aptor maqalisining bash qismida, chet'ellerdiki Uyghurlarning oz ana tili we milli kimlikidin yiraqlishiwatqanliqi heqqide tohtalghan bolsa, kéyinki qismida, oz tilini yoqatqan milletning zawalliqqa yuz tutidighanlighi we bir milletning mewjut bolushning birdin bir maddi shertining musteqil döliti bolush ikenlikini otturigha qoyidu.

Sherqi türkistandiki Uyghurlar qazaqistandiki Uyghurlardin burun milli kimlikini yoqitip bolishi mumkin

U maqalisida Uyghur rayonidiki Uyghurlar bilen türkiye, se'udi erebistan we ottura asiya döletliride yashawatqan Uyghurlarni sélishturup mundaq yazidu:

"Öz wetinimiz sherqi türkistandiki hayatliq shara'itimiz chet döletlerdin perqsiz, yeni, qarimaqqa öz yurtimizdek qilghini bilen, yenila öz yurtimizda musapir, hoquqsiz. Tilimizning hakimiyet tili hésaplanmaydighanliqi, nopus nisbitidiki qorqunuchluq perqler Uyghurlar yashaydighan chet memliketler bilen oxshash bolsa, xitayning tajawuzchi ikenliki, ishtahasining herqandaq kona ـ yéngi mustemlikichidin éship chüshidighanliqi, zorlash métodining qebihliki, ana tupriqimizni özining qiliwélishqa bolghan jiddiy éhtiyaj qatarliq amillar, bashqa memliketlerge qarighanda artuq bolup, hetta, qazaqistandiki Uyghurlar milliy kimlikidin yoqilishtin burunraq, sherqiy türkistanda Uyghurlar milli kimlikidin ayrilip bolishi mumkin..

Tilning yoqulishi - milletning yoqilishi bolup hesaplinamdu ?

Milliy yoqilishimizgha muwapiq tupraq weten ichidimu, weten sirti – qérindash qoshna ellerdimu xitayning meqsidige xop chüshkendin bashqa, özimizdiki milliy mewjutluqning ichkiy shertlirimu xitaylargha ong kélidighan halette turmaqta.

Ghulam ependi maqalisida tilning yoqilishi –milletning yoqulishini hesaplinamdu? dégen mesile üstide mulahize élip baridu. Ispaniye we portugaliyening burunqi mustemlikisi bolghan latin amérikisidiki döletlerdiki xelqlerning oz ana tilini asasen yoqitip, hazir ispanche we portugalche sözlishidighanlighi, 37 milyon nopusluq ispaniyining téshida 350 milyon insanning ispan tilini ishlitidighanlighi, 12 milyon nopusluq portugaliye sirtida, 190 milyon insanning portugalche sözlishidighanlighini, ularning hazirqi tili ispanche we portugalche bolghanlighi üchün özlirini ispan, portugal dep ataydighanlighi qatarliqlarni misalgha alidu.

Uyghurlarning tilini yoqitishtiki meqset ularning milli kimlikini yoqitish

Ghulam ependi maqaliside xitay da'irlirining Uyghurlarning milli tilini yoqitish arqiliq, ularning milli kimlikini ozgertishni meqset qiliwatqanlighi heqqide toxtilip:

"Tilning birlikidin tebi'iy shekillinidighan hésiyat birliki, medeniyet birliki, éstétik ölchemliridiki ortaqliq, tedrijiy halda assimilyatsiye bolghuchi millet ezalirida assimilyatsiye qilghuchining kimlikini qobul qilish ornigha ötidu. Xitaylarning közlewatqinimu del ene shu. Chünki, Uyghur jemetidin bolghan erepleshken bir kishi, yaki bügünki künde enjanda yashawatqan Uyghur ewladi sherqiy türkistan mesilisige héch qiziqmaydu؛ insan gerche özlirining tarixiy kélip chiqishlirini asan untup qalmisimu, lékin, özi yashawatqan zamandiki mewjudiyiti nime bolsa, shuninggha bolghan söygüsi hemmidin üstün bolidu. Undaq bolmaydighan bolsa, bügünki wén'girlar, finlar,... Biz bilen bolghan yiltizdashliqidin sherqiy türkistan üchün jan koydurmeytimu? özbékistandiki Uyghurlarning jemetidin kelgen atalmish yéngi "özbikler" özlirining kélip chiqishini untup qalghidek uzaq zaman ötmigen, emdila bir ewlad ötken yaki téxi toluq ötmigen bolishigha qarimay, bundaq bir yiltizigha tartishish xahishini ipadilimeywatidu. Shuning üchün, xitay Uyghurlarning milliy tilni yoqitish arqiliq, ularning milliy kimlikini özgertishni ishqa ashurmaqchi boliwatidu," dep yazidu.

Uyghurlarning yoqilishi tarixiy muqerrerlikmu?

Ghulam ependi Uyghur tilining mewjut bulup turishining sherti heqqide toxtilip mundaq deydu:

Bir milletning musteqil döliti bolmisa, uning yoqilishi muqerrer! peqet qaldi ish waqit mesilisi - ya baldur ya kéyin؛ emma axirqi netije birla, u bolsimu yoqilish! bir fransuz rus döliti ichide yashisa muqerrer rusqa aylinip kétidu؛ uning fransuz bolup turishining sherti mutleq bir fransiye döliti؛ bir türkning mewjutliqining shertimu bir türkiyening bolishi.

U sözide yene, bügünki dunyada iqtisadiy riqabetning keskinlishishi, qatnash wasitilirining rawanlishishi bilen bezi küchlük döletler tilining assimilyatsiye hujumi qiliwatqan we dölet halqip hakim til ornigha chiqiwatqanlighi, mushundaq bir weziyette, döliti bolmighan, yeni milliy mewjutluqning eng muhim maddiy shertidin mehrum bolghan milletning, uning üstige bir mustemlikichining tömür tapini astidiki bir milletning mewjudiyiti heqqidiki xiyallarning ötüp ketken otopiye ikenlikini eskertidu.

Xitayning Uyghurlarni yoqitish siyasiti atom bombisidinmu xeterlik we qorqunuchluq

Ghulam ependi xitay da'irlirining Uyghur tilini chekleshtin ibaret yoqitish siyasitining xeterlik derijisini toghra tunush kéreklikini tilgha élip mundaq deydu:

Milliy yoqilishimizgha muwapiq tupraq weten ichidimu, weten sirti – qérindash qoshna ellerdimu xitayning meqsidige xop chüshkendin bashqa, özimizdiki milliy mewjutluqning ichkiy shertlirimu xitaylargha ong kélidighan halette turmaqta. Teshkillik qarshiliq, istixiyilik qarshiliq, yoqilishqa tirejesh rohi bolmighandin tashqiri, xeterning derijisini toghra mölcherlenmidi. Xeterning derijisini toghra tonumay turup, uninggha layiq qarshiliq rohi shekillenmeydu! xitayning atom bombisi u qeder qorqunuchluq emes idi, emma bu yoqitish siyasiti nechche hesse xeterlik we qorqunuchluq!

Ghulam ependi maqalisida uygurlarning milliy mewjudiyetining eng muhim we birdin bir maddiy shertining – musteqil döliti bolush ikenlikini alahide tekitleydu. Kamil tursun)